Կազանձակիսը փորձել է որքան հնարավոր է մոտեցնել Քրիստոսին իրականությանը և իրական մարդուն։
Բազմաթիվ բանավեճերի, վեճերի, բողոքների և արգելքների առիթ հանդիսացած «Վերջին փորձությունը» վեպը, որն իր ժամանակաշրջանի համար սկանդալային վեպի համբավ էր ձեռք բերել, այժմ կարելի է դիտարկել ոչ միայն իբրև հույն մեծանուն գրող Նիկոս Կազանձակիսի գլուխգործոցը, այլև համաշխարհային գրականության դասական նմուշներից մեկը։ Ինչպես Կազանձակիսն է վեպի նախաբանի սկզբում նշել, որ Քրիստոսի երկակի էությունն իր համար միշտ եղել է խոր և անհասկանալի առեղծված, նույնպիսի առեղծված դարձավ նաև վեպը ընթերցողների և առաջին հերթին եկեղեցականների համար, որոնց բուռն արձագանքը հասավ մինչև անգամ Վատիկան, որը Հռոմի պապի գլխավորությամբ՝ վեպն ընդգրկեց արգելված գրքերի իր ցանկում։ Կազանձակիսի վեպի հայերեն հրատարակությունն Անտարեսի «Արգելված գրքեր» մատենաշարով է լույս տեսել, ինչը, անշուշտ, չի վրիպել ընթերցողների աչքից և, մարքեթինգի տեսանկյունից ասած, նյութին անծանոթ ընթերցողների համար հետաքրքրության հավելյալ շարժառիթ է հանդիսացել վեպի «արգելված» լինելը։ Հենց այդ արգելվածի պիտակն էլ համաշխարհային ճանաչում բերեց վեպին դեռևս 1950-ականներին, երբ փորձ էր արվել անգամ վտարել հեղինակին ուղղափառ եկեղեցուց, ինչը չստացվեց, իսկ հեղինակը, առանց որևէ թշնամանքի դրսևորման, թվում է՝ համբերատար սպասեց, թե երբ, կոպիտ ասած, «կրքերը կմարեն» և քրիստոնեական ռադիկալ դատողական քննադատությունից վեպն անցում կկատարի դեպի բովանդակային, առողջ քննադատություն։ Եթե 1963 թվականին ԱՄՆ-ի Վիսկոնսին նահանգի հռոմեակաթոլիկ հոգևորականն իր ծխականներից մեկին արգելել էր գրադարան վերադարձնել «Վերջին փորձության» օրինակը՝ այն պատրվակով, թե «նման գրքի» հասանելիությունն անհրաժեշտ է կանխել, ապա դրանից ընդամենը երկու տարի առաջ, ուղղափառ եկեղեցու առաջնորդն արդեն ըստ արժանվույն գնահատական էր տվել Կազանձակիսի արվեստին և նշել, որ վերջինիս գրական աշխատությունները զարդարում են պատրիարքարանի գրադարանը։ Չնայած Կազանձակիսի մահից հետո ուղղափառ եկեղեցին հրաժարվել էր կատարել նրա թաղման արարողությունը, ինչը վկայում է այն մասին, որ կյանքի օրոք հոգևորականներն այդպես էլ չէին հաշտվել հեղինակի հետ, բայց եկեղեցու առաջնորդի՝ պատրիարքի բարձր գնահատականը կարելի է ասել հետմահու հաշտություն բերեց Կազանձակիսի և եկեղեցու, կամ ավելի ճիշտ՝ «Վերջին փորձության» և եկեղեցու միջև։
Եթե անդրադառնանք վեպի բովանդակությանը, ապա ակնհայտ է, որ վեպն իր բնույթով զգալիորեն տարբերվում է ավետարանական պատումից, բայց գաղափարական տեսանկյունից չի հակասում ավետարաններից ոչ մեկին, այլ հեղինակի գեղարվեստական հմտությամբ լրացնում է դրանք՝ խորապես ուսումնասիրելով և տնտղելով Հիսուսի հոգեբանությունն ու աստվածային և մարդկային բնությունը։ Կազանձակիսից առաջ եղել են հեղինակներ, որոնք նույնպես անդրադարձել են Քրիստոսի երկակի էությանը, ինչպես փիլիսոփայական աշխատություններում, այնպես էլ գրական ստեղծագործություններում, բայց շատերն այդ անդրադարձը կատարել են քրիստոնեությանը կամ եկեղեցուն ուղղված քննադատությունից ելնելով, իսկ ոմանց էլ երկակիության վերաբերյալ անպատասխան մնացած հարցերը հասցրել են նույնիսկ Քրիստոսի աստվածային բնության մերժմանը, ինչպես Լև Տոլստոյի պարագայում։ Իսկ եթե անդրադառնանք բուն քրիստոնեության քննադատներին, ապա պետք է առանձնացնել գերմանացի հանրահայտ փիլիսոփա Ֆրիդրիխ Նիցշեին, ով մեռնող և հարություն առնող աստվածների երկակիությունը դիտարկում էր հավերժ վերադարձի գաղափարի տեսանկյունից՝ ներկայացնելով Քրիստոսին իբրև կյանքի ոչ թե հաստատման, այլ մերժման վառ խորհրդանիշ։ Կազանձակիսի Քրիստոսը նույնպես մերժում է կյանքը՝ հաղթահարելով վերջին փորձությունը, որը, թվում է, ծանրագույնն էր բոլոր նախորդ փորձություններից, բայց Կազանձակիսը ներկայացնում է դա իբրև մեծագույն զոհաբերություն, որը մերժում է Քրիստոսի կյանքը, սակայն հաստատում և վերաիմաստավորում բազում այլ կյանքեր և ճակատագրեր։ «Eli, Eli, Lama Sabachthani?- Աստված իմ, Աստված իմ, ինչո՞ւ թողեցիր Ինձ»․ սրանք խաչված Հիսուսի՝ Աստծուն ուղղված խոսքերն են, որով ընդգծվում է կյանքի հանդեպ դեռ մնացած սերը և Աստծո որդու ճակատագրի հանդեպ Հիսուսի՝ դեռ պատրաստակամ չլինելը, որն էլ հանգեցնում է ցնորքի տեսքով ի հայտ եկած վերջին փորձությանը։
Ի վերջո, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում վերջին փորձությունը․ եթե դիմենք հոգեվերլուծությանը, որին հեղինակն ինքը մեծ ուշադրություն է դարձրել վեպում, ապա կարող ենք ասել, որ վերջին փորձությունը հանդիսանում էր պայքար գիտակցականի և անգիտակցականի միջև։ Ֆրեյդիզմի լեզվով ասած՝ Հիսուսի լիբիդոն, որի մեջ ամփոփվում էր սերը և ֆիզիկական ցանկությունը դեպի Մարիամ Մագդաղենացին և, առհասարակ, ցանկությունը դեպի կինը, ներքուստ ճնշվում է և ենթարկվում սուբլիմացիայի։ Հենց չիրականացած և ճնշված ցանկություններն են, որոնք արտահայտվում են Հիսուսի անգիտակցական դաշտում և հոգեվարքի տեսքով ստեղծում վերջին փորձության ցնորամիտ տեսիլը։ Երբ Հիսուսը հայտնվում է Սատանայի ծուղակում և դառնում իրեն վստահած աշակերտների համար վախկոտ, դասալիք և դավաճան, հռոմեացի զինվորը նրա շուրթերին է մոտեցնում քացախով թրջած սպունգը, որի հոտից նա արթնանում է մղձավանջային հոգեվարքից ու ապրում ևս մի քանի րոպե՝ տեսնելով իրեն խաչին գամված։ Խաբուսիկ երանությամբ պարուրված ցնորքից իրականություն վերադառնալը և Մեսիայի ճակատագրի հետ հաշտվելը հենց վերջին փորձության հաղթահարումն էր։ Խաչված Քրիստոսի վերջին ճիչը՝ «Վերջացավ», այն հաղթական ճիչն էր, որը խորհրդանշում էր կյանքի մերժումից անցումը դեպի կյանքի վերաիմաստավորում, քանի որ Աստծո որդին զոհ մատուցվեց հանուն մարդկության փրկության, այսինքն՝ մերժելով կյանքը՝ զոհեց ինքն իրեն, ինչի շնորհիվ վերաիմաստավորվելու էին միլիոնավոր այլ կյանքեր, այսինքն՝ գտնելու էին իրենց փրկությունը։ Համարյա ամբողջ վեպում մենք տեսնում ենք, թե ինչպես է Հիսուսը պայքար մղում գիտակցական դաշտում և դժվարությամբ հրաժարվում սեփական ցանկություններից, իղձերից ու երազանքներից, սակայն վերջին փորձությունը դժվարագույնն էր հենց այն առումով, որ կատարվում էր գիտակցությունից անդին, որտեղ Սատանան, թվում է, նրա երկրորդ Ես-ի մետաֆորան էր հանդիսանում, այն թաքնված Ես-ի, որը ոչ թե մերժում, այլ ընդունում էր երկրային բարիքներն ու աշխարհիկ կյանքի երջանկությունը, այդպիսով հակադրվելով առաջին Ես-ին, այսինքն՝ գիտակցությանը։
Կարելի է նույնիսկ նշել, որ աշխարհիկ կյանքի Հիսուսի և Մեսիա Հիսուսի պայքարը հանգեցրել էր անձի երկատման, որի դրսևորումը մենք տեսնում ենք անտեսանելի ուղեկցի հետ Հիսուսի կարճատև զրույցներում։ Այդ անտեսանելի ուղեկցին կարելի է բնորոշել և՛ որպես Սուրբ հոգի, և՛ որպես հրեշտակ, և՛ որպես Աստված, և՛ որպես երևակայության արգասիք, բայց եթե մի կողմ դնենք բոլոր այդ բնորոշումները, ապա ուղեկիցը ոչ այլ ոք է, քան հենց ինքը՝ Հիսուսը, Մեսիա Հիսուսը, ով հակադրվելով աշխարհիկ Հիսուսին՝ ուղեկցում է վերջինիս Մեսիայի ճանապարհով։ Սկզբում Հիսուսին վախեցնում են իրեն հետապնդող ոտնաձայներն ու անտեսանելի ուղեկցի ներկայությունը, բայց պարբերաբար ուղեկիցը դառնում է գրեթե իր անբաժան մասնիկը, որն ուղղորդում է Հիսուսին մինչև Մեսիայի ճանապարհի ավարտը և չի լքում անգամ այն պահերին, երբ բոլորը երես են թեքում նրանից։ Այստեղ կարևոր է նշել Հովհաննես Մկրտչի դերը Հիսուսի կյանքում, քանի որ վերջինիս հետ հանդիպելուց և Մեսիայի առաքելության մասին խոսելուց հետո Հովհաննես Մկրտիչը նույնպես դառնում է Հիսուսի երևակայական ուղեկիցը, որի խոսքերը հետապնդում են Հիսուսին՝ հիշեցնելով, որ սերը բավական չէ մարդկանց, պետք է նաև կացին, որով կկտրվի փտած ծառը, այսինքն՝ մարդկային անարդարությունը, անամոթությունն ու ստորությունը։ Մկրտիչը ցնորքի տեսքով հայտնվում է նաև անապատում, որտեղ Հիսուսը գնում է Աստծո հետ խոսելու, և որտեղ Սատանան փորձության է ենթարկում իրեն։ Այդտեղ Մկրտիչը «հռոմեացու չաղ ծնկներին նստած պոռնիկ» է անվանում Երուսաղեմը և դարձյալ կրկնում, որ Տիրոջ օրը հասել է, և պետք է կրակի տալ դաշտերն ու փոխարենը նոր սերմ տնկել։ Այդտեղ է, որ Հիսուսը սիրո քարոզչից պարբերաբար վերածվում է ապաշխարհության անգութ քարոզչի, ինչպիսին Հովհաննես Մկրտիչն էր և ինչպիսին, ըստ Հուդա Իսկարիովտացու, պետք է լիներ իրական Մեսիան։ Իսկ երբ Հիսուսն իմանում է Մկրտչի դաժան սպանության մասին, նրանք կարծես դառնում են մեկ մարմին, և աշակերտներին անգամ թվում է, թե Հիսուսի շուրթերով խոսում է Մկրտիչը։ Անգամ Իսկարիովտացին, ով թերահավատ էր Հիսուսի խոսքերի հանդեպ, մի պահ հրճվանք է զգում՝ տեսնելով, որ Հիսուսը վերջապես ցուցաբերում է սպասված Մեսիայի բնութագրական հատկանիշները։ Հովհաննես Մկրտչի մասին Հիսուսն ինքն է ասում, որ նա ոչ թե Մեսիան է, այլ նա, ով կացինը ձեռքին ճանապարհ է բացում Մեսիայի համար, ինչը որ արեց Մկրտիչը․ ճանապարհ բացեց Հիսուսի համար և այդպիսով ավարտին հասցրեց իր առաքելությունը երկրի վրա։ կադր Մարտին Սկորսեզեի «Քրիստոսի
վերջին փորձությունը» ֆիլմից, 1988թ․
Ոչ պակաս բարդ էր նաև Հուդա Իսկարիովտացու առաքելությունը, որն ամեն կերպ փորձում էր կասկածի տակ դնել Հիսուսի Մեսիա լինելու փաստը, բայց չնայած իր թերահավատությանը՝ Հիսուսի համար նա բոլորից հավատարիմն էր այն պատճառով, որ անկեղծ էր, անկեղծ նույնիսկ իր կասկածներում։ Նա չէր հաճոյանում, չէր ստում, զերծ էր մնում կեղծիքից, ինչն էլ Հիսուսի մեջ եղբայրական սեր էր արթնացնում նրա նկատմամբ։ Հիսուսին չէր անհանգստացնում այն փաստը, որ Հուդան խոսքերով դաժան էր, կոպիտ և չափազանց պետականամետ, ով մտածում էր ոչ թե երկնային թագավորության, այլ Իսրայելի ապագայի մասին, և նրա համար դրախտը դա Հռոմեական կայսրությունից անկախ Իսրայելն էր։ Հիսուսը տեսնում էր Հուդայի հոգին և բացառիկ անկեղծությունը, ինչը Հիսուսի համար բավական էր վերջինիս հանդեպ էլ ավելի մեծ վստահություն տածելու, քան մյուս աշակերտների՝ այդ թվում նաև ուրացող Պետրոսի, ով դրսևորում էր իր հավատարմությունը ավելի շատ խոսքով, քան գործով։ Պատահական չէ, որ հենց Իսկարիովտացուն բաժին հասավ դավաճանի այդ ճակատագրական դերը, որն անընդունակ կլինեին ստանձնել թույլ կամքով և սեփական հայացքների վրա անվստահ աշակերտները, իսկ նման ոճրագործության համար անհրաժեշտ էր ուժեղ և անկոտրում կամքով մեկը, ինչպիսին Հուդա Իսկարիովտացին էր Հիսուսի աչքերում։ Գրեթե ամբողջությամբ տարբերվելով ավետարանական Հուդայից՝ «Վերջին փորձության» Հուդան չի ասոցացվում դավաճանության հետ, այլ բոլորովին հակառակը՝ հավատարմության, որն արտահայտվում է անգամ դավաճանության մեջ, քանի որ Հուդան այդ քայլին գնում է Հիսուսի իսկ կամքով և հանուն Հիսուսի։ Նրանց երկուսի գրեթե եղբայրական կապվածության գործոններից մեկն էր հենց Հուդայի կասկածամտությունը, ինչը օտար չէր Հիսուսին, քանի որ ինքը նույնպես երբեմն կասկածում էր իր՝ Մեսիա լինելուն, այսինքն՝ Հուդայի և իր կասկածները, թվում է, ընդհանուր էին, և ապացուցելով Հուդային իր՝ Մեսիա լինելը, Հիսուսը կարծես թե ապացուցում է նաև ինքն իրեն ու դրանով փարատում իր սեփական կասկածները։ Իսկ մնացյալը, կապված երկնային թագավորության և Իսրայելի հետ, վաղ թե ուշ Հուդան ինքն էր տեսնելու և դրանում համոզվելու, և հենց այդ սպասումով էլ լցված՝ նա հետևեց Հիսուսին մինչև Մեսիայի ճանապարհի ավարտը։
Նույնպիսի հավատարմությամբ էր լցված Հիսուսի հանդեպ նաև Մարիամ Մագդաղենացին, ում հետ Հիսուսը կապված էր շատ ավելի սերտ և մտերմիկ կապով, որը չէր սահմանափակվում միայն ռաբբի-ապաշխարհող անառակ հարաբերություններով։ Կազանձակիսը մասամբ հիմնվել է կաթոլիկ եկեղեցու կողմից սահմանված ավետարանական մեկնաբանման վրա, ըստ որի՝ յոթը դևերից ազատված և այնուհետև Հիսուսի հետևորդը դարձած Մարիամ Մագդաղենացին, հարություն առած Ղազարոսի քույր Մարիամը Բեթանիայից, քարկոծումից փրկված ապաշխարհող անառակը, ով Սիմոն Բորոտի տանը օծում է Հիսուսի ոտքերը թանկարժեք յուղով, երեքն էլ հանդիսանում են նույն անձնավորությունը՝ Մարիամ Մագդաղենացին։ Իհարկե, վեպում տեսնում ենք, որ Ղազարոսի քույր Մարիամը և Մարիամ Մագդաղենացին տարբեր անձնավորություններ են, սակայն Կազանձակիսն օգտագործում է կաթոլիկ եկեղեցու կողմից մեկնաբանված և ապաշխարհող անառակ հռչակված Մագդաղենացու կերպարը, ով փրկվում է անառակության համար քարկոծումից և ապաշխարհելով՝ դառնում Հիսուսի հավատարիմ հետևորդը։ Եթե անդրադառնանք պատմությանը, ապա այդ մեկնաբանումը արվել է 591 թվականին, Հռոմի պապ Գրիգոր Մեծի կողմից, ինչը տարածում է գտել և դարձել կաթոլիկ եկեղեցու ավանդական ուսմունքի ավետարանական մեկնաբանումներից մեկը։ Ի տարբերություն կաթոլիկ եկեղեցու՝ Հիսուսի կյանքում Մարիամ Մագդաղենացուն Կազանձակիսը շատ ավելի կարևոր դեր է հատկացրել, քան պարզապես ապաշխարհող անառակին կհատկացվեր։ Սխալ չի լինի ասել, որ վերջին փորձությունը մասամբ պայմանավորված էր Մարիամ Մագդաղենացիով, ով բացի նրանից, որ Հիսուսի մանկության և ամբողջ հետագա կյանքի սերն էր, այլև իր մեծ զոհաբերության մարմնացումը, քանի որ ապրելու և, ամբողջությամբ վերցված, կյանքի հանդեպ ունեցած իր սիրո խորհրդանիշն էր։ Հակառակ Սատանայի մոլորություններին, որը Մագդաղենացուն հիշատակելով փորձում էր Հիսուսին նետել աշխարհիկ կյանքի դիվային ծուղակը, Հիսուսը զոհում է իր սերը Մահգդաղենացու նկատմամբ հանուն երկնային առաքելության, այդպիսով փրկելով և՛ իրեն, և՛ Մագդաղենացուն։ Անգամ մահամերձի իր մղձավանջում, որտեղ Հիսուսն ու Մարիամը երկար տարիների սպասումից հետո վերջապես միանում են ֆիզիկական խաբուսիկ սիրով, Հիսուսն այնուհետև իմանում է Սատանայից, որ Մագդաղենացուն քարկոծելով սպանել են, ինչից պարզ է դառնում, որ աշխարհիկ կյանքը, թեկուզ ցնորքի տեսքով, ի սկզբանե կործանարար է եղել և՛ Քրիստոսի, և՛ Մագդաղենացու համար, իսկ իրենց փրկության ճանապարհը եղել է միայն Հիսուսի՝ Մեսիա դառնալու և Մարիամի՝ ապաշխարհության գալու ճանապարհը։ Դեռևս մանուկ հասակից, երբ նրանք մանկական սիրով են լցված եղել միմյանց հանդեպ, թվում է, այնուհետև նրանք ընթացել են նույն ճանապարհով, բայց տարբեր առաքելություններով։ Երկուսն էլ ըմբոստ են դարձել աշխարհի և Աստծո հանդեպ՝ չստանալով այն, ինչին մանուկ հասակից ձգտել են, իսկ ձգտել են իրենք միայն միմյանց։ Մագդաղենացու ըմբոստությունը Աստծո, հասարակության ու նաև իր հոր՝ Մեսիային սպասող ծեր Ռաբբիի դեմ եղել է մարմնավաճառուհի դառնալն ու չիրականացած իղձերի և ցավալի հիշողությունների համար անառակությամբ վրեժխնդիր լինելը։
Իսկ Հիսուսի ըմբոստությունն արտահայտվում էր խաչագործությամբ։ Ընտրելով բոլորի կողմից մատնացույց արվող և Մեսիաների համար խաչեր պատրաստող հյուսնի իր ուղին՝ Հիսուսն այդպիսով ցանկանում էր ընդդիմանալ Աստծուն և նրա ուղարկած Մեսիայի նախանշաններին։ Նա դեռ վեպի սկզբում է գիտակցում արդեն, որ Աստված իր համար որևէ կարևոր առաքելություն է պատրաստել, ինչի պատճառով էլ պարբերաբար փորձությունների է ենթարկում իրեն, սակայն Հիսուսը չէր ցանկանում այդ առաքելությունը, այլ փոխարենը նախընտրում էր աշխարհիկ համեստ կյանքը, որին հասնելու համար նա ամեն կերպ փորձում էր վտարել Աստծուն իր կյանքից՝ պատրաստելով մահվան գործիքներ վերջինիս ընտրյալների՝ Մեսիաների համար։ Հիսուսի և Մագդաղենացու առաքելությունները հատվում են իրար, երբ առաջինը դառնում է Մեսիա, իսկ երկրորդը՝ Մեսիայի միջոցով ապաշխարհող։ Թողնելով ըմբոստությունն անցյալում և գալով դեպի Աստված՝ ի վերջո, նրանց երկուսի առաքելությունները դառնում են մեկ ընդհանուր առաքելություն՝ հետևել Մեսիայի համար Աստծո կողմից սահմանված ուղուն։ Հիսուս-Մարիամ հարաբերությունները լավագույնս բնորոշում են Հիսուսի խոսքերն այն մասին, որ ինքը չի եկել արդարներին կանչելու, այլ եկել է մեղավորներին ապաշխարհության բերելու, ինչը և հաջողվեց Մագդաղենացու պարագայում։ Ապաշխարհության բերվեց նաև մաքսավոր Ղևի Մատթեոսը, ով թողեց մաքսահավաքի իր պետական աշխատանքը, փակեց հաշվեմատյաններն ու իր հետ վերցնելով միայն բրոնզե թանաքամանն ու ղալամը՝ հետևեց Հիսուսին։ Լինելով գրաճանաչ՝ նա ստանձնեց գրառելու Հիսուսի խոսքերը, գործած հրաշքներն ու իբրև Մեսիայի՝ նրա կյանքն ու անցած ուղին, ապագա սերունդների համար արձանագրողն ու անմահացնողը։
Կարելի է որոշակի համեմատություն անցկացնել «Վերջին փորձության» Մատթեոսի և «Վարպետն ու Մարգարիտայի» Մատթեոսի միջև, եթե ուշադրություն դարձնենք այն փաստին, որ երկուսն էլ գրի են առնում Հիսուսի, Յեշուայի կյանքը և տեղ-տեղ առասպելականացնում այն։ «Վարպետն ու Մարգարիտայից» կարող ենք հիշել Յեշուա Հա-Նոցրիի և Պոնտացի Պիղատոսի հայտնի տեսարանը, որտեղ Յեշուան ասում է, որ այն, ինչ Ղևի Մատթեոսը գրել է իր մասին, չի համապատասխանում ճշմարտությանը, և որ ինքը չի հայտնել այն մտքերը, որոնք Մատթեոսը վերագրել է իրեն։ Հետագայում, արդեն Յեշուայի խաչվելուց հետո, Մատթեոսի և Պիղատոսի հանդիպման և խոսակցության ավարտին Մատթեոսը մաքուր մագաղաթ է խնդրում Պիղատոսից, որպեսզի շարունակի իր արձանագրությունները Յեշուա Հա-Նոցրիի կյանքի մասին։ «Վերջին փորձության» Մատթեոսը նույնպես վերագրում է Հիսուսին այն, ինչը իրականության հետ չի առնչվում, բայց արձանագրվում է, որպեսզի նախորդ մարգարեությունների հետ չհամընկնող կետերը լրացվեն թեկուզ ոչ ճշմարիտ և դիցաբանական մատուցմամբ, բայց Հիսուսը դառնա այն Մեսիան, որի գալստյան մասին վկայում են Եսայիայի և Միքիայի մարգարեությունները Հին կտակարանում։ Իհարկե, տեսնում ենք, թե ինչպես է Մատթեոսն ընդդիմանում հրեշտակին, որի ներշնչմամբ նա պետք է ոչ ճշգրիտ արձանագրություններ աներ՝ նշելով, որ Գաբրիել հրեշտակապետը եկել է Հիսուսի մայր Մարիամի մոտ, Հիսուսը ծնվել է անարատ հղիությունից, ծնվել է ոչ թե Նազարեթում այլ Բեթղեհեմում՝ ախոռում, մի մեծ աստղի հետևելով՝ երեք մոգեր եկել են խոնարհվելու մանկանը, և նման այլ մանրամասնություններ, որոնք չեն համապատասխանում իրականությանը, սակայն ապացուցում և հիմնավորում են Հիսուսի Մեսիա լինելը։ Եթե բառացիորեն չընկալենք Մատթեոսի ականջին բառեր արտաբերող հրեշտակի ներշնչանքը, ապա կտեսնենք, որ Մատթեոսն ինքը հոգեբանորեն ընդդիմանալով դեռևս իր ներսում գլուխ բարձրացնող մաքսահավաքին՝ չի ցանկանում ստել, բայց, ի վերջո, մաքսահավաքի մաթեմատիկական հաշվարկով գալիս է այն մտքին, որ ճշմարտությունը յոթ շերտեր ունի, ինչպես ասում էր հրեշտակը, և վերին շերտին գահակալում է Աստծո ճշմարտությունը, որը տարբերվում է մարդու ճշմարտությունից։ Մատթեոսի ավետարանի էջերը աչքի անցկացնելով՝ Հիսուսը նույնպես մի պահ ընդդիմանում է ստին և զայրանալով՝ գետին շպրտում ավետարանն ու ասում, որ այդ ամենը սուտ է, և Մեսիան հորինված հրաշքների կարիք չունի, և որ ինքն արդեն հրաշք է, իսկ ուրիշ հրաշքի պետքը չկա։ Չնայած Հիսուսի վրդովմունքին՝ Մատթեոսը կարողանում է մեղմել նրա զայրույթը՝ ասելով, որ հրեշտակն է իրեն հայտնել այդ ամենը, իսկ ինքը պարզապես արտագրել է հրեշտակի խոսքերը։ Իրականում Հիսուսի զայրույթը մեղմում է ոչ այնքան հրեշտակի գործոնը, որքան ճշմարտության յոթ շերտերի ու վերին շերտին գահակալող Աստծո ճշմարտության գիտակցումը, որին եկել էր նաև Մատթեոսը։ Այսինքն՝ աստվածային ճշմարտությունը չի կարող մարդկային լեզվով մատուցվել, քանի որ այն մարդկային ճշմարտություն չէ, այն վերին շերտին գահակալող Աստծո ճշմարտության խոսքն է, որն էլ հասու է դառնում Մատթեոսին։ Անդրադառնալով Մեսիային և պատասխանելով այն հարցին, թե վերջապես ո՞վ էր Հիսուս Քրիստոսը, և ո՞րն էր նրա մարդկային և աստվածային բնությունը, պատասխանը կրկին կարող ենք գտնել նախաբանում, որտեղ հեղինակը նշում է․ «Ամեն մարդ աստվածամարդ է՝ մարմին և հոգի, ահա թե ինչու Քրիստոսի առեղծվածը միայն որոշակի մի կրոնի առեղծված չէ՝ համամարդկային է․ յուրաքանչյուր մարդու մեջ բռնկվում է Աստծու և մարդու պայքարը, և միևնույն ժամանակ՝ հաշտության գալու տենչանքը»։
Հեղինակի նպատակն է եղել այս վեպի միջոցով ցույց տալ, որ աստվածայինը և մարդկայինը, հոգին և մարմինը, Սատանան և Աստվածը, գիտակցականը և անգիտակցականը, ինչպիսի անուններով էլ մենք կոչենք միմյանց դեմ հավերժ պայքարի մեջ գտնվող այդ երկու հակադիր բևեռները, միևնույն է՝ դրանք առկա են յուրաքանչյուրիս մեջ՝ անկախ այն բանից՝ բացառիկ անհատականությո՞ւն է մարդը, թե՞ ոչ, իսկ այդ պայքարը կարող է փրկության կամ կործանման առիթ հանդիսանալ՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, թե ինչպես մենք կհաղթահարենք մեզ բաժին հասած մեր վերջին փորձությունը։ Ահա թե ինչն է յուրաքանչյուրիս Քրիստոս դարձնում և ընդհանրապես՝ ահա թե ով է Քրիստոսը, իսկ եթե ավելի հստակ՝ ահա, թե ինչ է Քրիստոսը՝ փորձության խորհրդանիշ, վերջին փորձության, ծանրագույն փորձության, որն իրենից ներկայացնում է մարդ-Քրիստոս սահմանը։ Քրիստոսը հենց ինքը փորձություն է, որի միջով յուրաքանչյուրս ենք անցնում, և շատ հաճախ մեր ճակատագրի ընթացքը պայմանավորված է լինում այն գործոնով, թե հաղթահարե՞լ ենք, արդյոք, այդ վերջին փորձությունը, թե՞ փորձությունն է հաղթահարել մեզ։ Մարդը կարող է սիրել Քրիստոսին, մերժել, կամ էլ ատել, բայց մարդը չի կարող խուսափել Քրիստոսի էությունից, երկակիությունից, որը մեզ անդադար կանգնեցնում և կանգնեցնելու է հետևյալ հարցի առաջ՝ ցանկանո՞ւմ ենք մենք հաղթահարել ինքներս մեզ, թե՞ ոչ։ Մարդը հաշտվում է Աստծո հետ միայն այն ժամանակ, երբ հաղթահարում է ինքն իրեն։ Կազանձակիսը փորձել է որքան հնարավոր է մոտեցնել Քրիստոսին իրականությանը և իրական մարդուն, ինչպես նաև մարդուն մոտեցնել Քրիստոսին, ահա թե ինչու է նա մասամբ խուսափել ավետարանական այն տեսարաններից, որտեղ Քրիստոսն ակնհայտորեն ի ցույց է դնում իր գերբնական կարողությունները, իսկ որոշ հատվածներում գերբնականությունը ներկայացրել է իբրև երազ, ինչպես Հիսուսի՝ ծովի վրայով քայլելն ու Պետրոսի հետ միասին նավ մտնելը։ Վեպում անգամ չենք տեսնում Հիսուսի հարությունը, ինչը նույնպես կշեղեր ընթերցողին բուն գաղափարից և կհեռվացներ Քրիստոսին հասարակ և ոչնչով չտարբերվող մարդ էակից, որը, ինչպես հեղինակն է ցանկացել ցույց տալ, նույնպես կարող է Քրիստոս լինել։
Կրկին շեշտելով հեղինակի գրական հմտությունը՝ այս ստեղծագործության դրական կողմերից կարող ենք առանձնացնել ժամանակաշրջանի, տիրող բարքերի, հասարակական և քաղաքական կյանքի պատմականորեն ճշգրիտ պատկերումը։ Ինչպես հայտնի է պատմությունից, Հիսուսը ծնվել է Հրեաստանի թագավոր Հերովդես Մեծի գահակալության տարիներին, որի օրոք Հրեաստանը գտնվել է Հռոմեական կայսրության տիրապետության տակ։ Հենց Հերովդես Մեծի հրամանով է իրագործվել Մատթեոսի ավետարանում նկարագրված Բեթղեհեմի մանուկների կոտորածը, ինչի նպատակը եղել է սպանել Հրեաստանի ապագա թագավորին, այսինքն՝ Հիսուսին, ում մասին կանխագուշակել էին մոգերը, և ով, ինչպես Հերովդեսն էր կարծում, վտանգ էր ներկայացնելու իր իշխանության համար։ Դա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ հրեաները անհամբեր սպասում էին փրկչի՝ Մեսիայի գալստյանը, որն իրենց կազատեր Հռոմեական Կայսրության տիրապետությունից և ամբողջ Հրեաստանով մեկ կհաստատեր Աստծո՝ Ադոնայի թագավորությունը։ Կազանձակիսը ճշգրտորեն նկարագրում է, թե ինչպես են հրեաները հոգնել Մեսիային սպասելուց, և ինչպես են արդեն թերահավատ գտնվում ամեն մի նոր Մեսիայի հանդեպ, ովքեր իրենց փրկիչ են կոչում, բայց նրանցից ոչ ոք չի ազատագրում Հրեաստանը, ինչին սպասում էին հրեաները, այլ պարզապես խաչվում է և մոռացվում։ Դրանով են բացատրվում հրեաների և Քահանայապետի թերահավատությունն ու անհանդուրժողականությունը Հիսուսի բերած նոր ուսմունքի և վերջինիս Մեսիա լինելու փաստի վերաբերյալ։ Եթե անգամ Հիսուսի հրաշքները տեղ են գտել պատմության մեջ, ապա հուդայականներին դա չի բավարարել, քանի որ նրանք, հիմնվելով հին մարգարեությունների վրա, բոլորովին այլ չափանիշներով մարգարեի էին սպասում՝ Դավիթ թագավորի պես մարտունակ, ով Հռոմեացիների դեմ ապստամբություն կբարձրացներ և Աստծո օգնությամբ կազատագրեր Հրեաստանը։ Հիմնվելով հենց այդ պատմական փաստերի վրա՝ Կազանձակիսը ցույց է տվել վեպում Հրեաստանի ազատագրական շարժումը՝ Բարաբայի և Հուդայի գլխավորությամբ, որը սակայն լքում է Հուդան և հետևում Քրիստոսին։ Ավետարանական պատումներից հայտնի է, որ Բարաբան եղել է հանցագործ ու ավազակ, ինչի համար Քրիստոսի հետ միասին կանգնել է Պիղատոսի դատարանի առջև, բայց ըստ Զադիկի օրվա ավանդույթի՝ նրանցից մեկը պետք է բաց թողնվեր Պիղատոսի կողմից, իսկ մյուսը խաչվեր։ Ըստ պատմական որոշ վարկածների՝ Բարաբան դիտարկվում է իբրև ավազակ, բայց ավազակ, ով հայտնվել է Պիղատոսի դատարանում Հռոմեական կայսրության դեմ ապստամբական գործունեություն վարելու և դրանով իսկ՝ հռոմեացիների կողմից մեղավոր ճանաչվելու հետևանքով։ Ահա թե ինչով է այդ վարկածը բացատրում Բարաբայի հանրաճանաչությունը և հռոմեացիներին ատող հրեա ժողովրդի՝ Բարաբային ազատ արձակելու կոչերը Պիղատոսի դատարանի առջև։ Այդ վարկածով է բացատրվում նաև Հիսուսի անմեղությունը Պիղատոսի աչքերում, որը չէր դիտարկում Հիսուսին իբրև Հռոմեական կայսրության թշնամի, այլ դիտարկում էր իբրև հուդայականությունը անարգող հրեաների թշնամի։ Հենց այդ պատճառով է այս վեպում Բարաբան հռոմեացիների դրածո անվանում Քրիստոսին, ինչը պատմականորեն արտացոլում է այն ժամանակաշրջանում ստեղծված իրավիճակի հրեական ընկալումն ու տեսանկյունը։
Չնայած վեպում ներկայացված պատմականորեն ճշգրիտ միջավայրին՝ Կազանձակիսը պատմական սխալ է թույլ տվել՝ ցույց տալով բեթանիացի Ղազարոսի սպանությունը Բարաբայի կողմից, ինչը սակայն պայմանավորված է եղել դրամատուրգիայով։ Այն, որ սպանելու միտումով հետապնդել են հարություն առած Ղազարոսին, որպեսզի վերացնեն Քրիստոսի հրաշագործության կենդանի ապացույցը, դրա մասին պատմական աղբյուրները վկայել են, սակայն մահափորձերից ոչ մեկը չի հաջողվել, դեռ ավելին՝ Քրիստոսի հարությունից հետո հետապնդումներից խուսափելու համար մ․թ․ 33 թ․ Ղազարոսը տեղափոխվել է Կիպրոս, որտեղ դարձել է Կիտիոն թագավորության առաջին եպիսկոպոսը, իսկ 63 թվականին մահացել է արդեն երկրորդ անգամ։ Պատմական Բարաբան և պատմական Ղազարոսը հազիվ թե որևէ կերպ առնչվեին միմյանց հետ, բայց Կազանձակիսը օգտագործել է Ղազարոսի հետապնդումների պատմական փաստը՝ կապելով դա Հրեաստանի ազատագրական շարժման հետ, որը Հիսուսին ընկալում էր որպես հռոմեացիների դրածո և գտնում, որ Ղազարոսի հարությունը կեղծ մի բեմադրություն էր, հետևաբար՝ շարժման անդամներին՝ ի դեմս Բարաբայի, ձեռնտու չէր, որ Ղազարոսն ապրեր և մոլորեցներ մարդկանց՝ ներկայանալով իբրև Հիսուսի կողմից կատարված հրաշքի ապացույց։ Ավետարաններում չի նշվում, թե ում է սպանել Բարաբան, ինչի համար ձերբակալվել և բերվել է Պիղատոսի դատարան, սակայն Կազանձակիսը դրամատուրգիական լուծում է գտել՝ սյուժետային գիծ անցկացնելով Բարաբայի գործած սպանության և Ղազարոսի հետապնդման ու մահափորձերի միջև։ Վեպում Բարաբան սպանում է Ղազարոսին՝ այդպիսով վերացնելով Հիսուսի հրաշագործության ապացույցը, բայց քանի որ սպանություն է գործել՝ հայտնվում է Պիղատոսի դատարանում։ Սա այն դեպքերից է, երբ հեղինակը ծառայեցրել է պատմական սխալը դրամատուրգիային՝ լրացնելով պատմական մութ անկյունները և իրար կապելով հերոսներին ու հանգամանքները։
«Վերջին փորձությունը» կարելի է համարել մի ստեղծագործություն, որն արթնացրել է եկեղեցականների զայրույթը, բայց միաժամանակ արթնացրել է նաև հետագա մի շարք գրողների և կինոռեժիսորների երևակայությունը, ովքեր, հիմք ընդունելով այս վեպը, թեմայի նորովի մեկնաբանությունների մտահղացողն են դարձել։ «Վերջին փորձությունը» համարձակորեն կարելի է դասել Քրիստոսի մասին մինչ օրս ստեղծված լավագույն գրական ստեղծագործությունների շարքը։ Այդ նույն շարքում կարող ենք հիշատակել նաև ամերիկացի գրող Նորման Մեյլերի «Ավետարան ըստ Աստծո Որդու» վեպը, որը շարադրված է առաջին դեմքով, հենց Հիսուսի անունից։ Ակնհայտ է, որ ամերիկացի հեղինակը ոգեշնչվել է հենց Կազանձակիսի վեպից։
ԱՐԱՄ ԴՈՎԼԱԹՅԱՆ
COMMENTS