Սարոյանը Սարոյանի մասին

«Քննադատներն ինձ ոչինչ չեն սովորեցրել։ Նրանք ինձ վրա չեն ազդում։ Գովեստներից ես չեմ շոյվում, պարսավանքներից չեմ վիրավորվում։ Ես ինքս եմ իմ քննադատը»։ Ուիլյամ Սարոյան

1976թ-ին Ուիլյամ Սարոյանը երրորդ անգամ այցելեց Հայաստան, որտեղ նրան վերստին գրկաբաց ընդունեցին։ Կինոգետ, գրող Դավիթ Մուրադյանը առիթ է ունեցել հանդիպելու Սարոյանի հետ՝ իրենց զրույցի ձայնագրությունը վերածելով մի բացառիկ հրապարակման, որը հանդիսանում է մեծ արձակագրի մենախոսությունը՝ սեփական կյանքի մասին անկեղծ հուշերով լի․․․ 

1935թ-ին, երբ լույս տեսավ իմ առաջին գիրքը, ես կյանքում առաջին անգամ ինձ զգացի գրեթե հարուստ։ Եվ այդ ժամանակ ես որոշեցի ուղևորվել Հայաստան։ Ուզում էի տեսնել իմ ժողովրդին։ Իմանալ, թե ինչի մասին են խոսում իմ հայրենակիցները։ Ինչպես են նրանք քայլում փողոցներով, ինչ են սիրում։ Ուզում էի նայել Բիթլիսի ուղղությամբ։ 

Ծնվել եմ ես Ֆրեզնոյում, Քալիֆոռնիա նահանգում, բայց ծնողներս՝ Արմենակ Սարոյանն ու Թագուհի Սարոյանը, Բիթլիսից էին։ Մահվանից առաջ իմ պապն ասել է կնոջը․ «Լուսնթա՛գ, այստեղ մենք զրկված ենք բոլոր իրավունքներից, հավաքիր ընտանիքն ու մեկնիր․․․»։ Եվ Լուսնթագը հետևել էր նրա խորհրդին։ 

Տատիկն ինձ միշտ զարմացրել է։ Հաճախ հարցնում էի նրան․ «Ինչպե՞ս ես դու, կին լինելով, այդքանն անելու վճռականություն ունեցել, ինչպե՞ս է հերիքել համարձակությունդ»։ Բայց նա՝ իմ տատիկը՝ Լուսնթագ Ղարօղլանյանը, իսկական բիթլիսցի էր։ 

Ոչինչ, որ մենք հեռու ենք մեր հողից։ Հայաստանը մեր մեջ է։ Եվ մենք, միևնույն է, մնացել էինք Բիթլիսում՝ մեր ոգով, հիշողություններով։ Եվ մեր սովորույթներն էլ բիթլիսյան էին։ Երգում էինք մեր հին երգերը։ Ուտում էինք սխտոր և գնում էինք դպրոց։ Խեղճ անգլոսաքսոնյան ուսուցիչները քիչ էր մնում ուշաթափվեին։ «Պատուհանները բացե՛ք»,- գոռում էին նրանք,- «շուտ բացեք պատուհանները»։ 

Օտարության մեջ ապրող հայերի մեջ մեծ է Հայրենիքի հանդեպ կարոտը։ Բայց դա հիվանդություն չէ։ Դա ուժ է։ Եվ այն օգնում է ճանաչել ինքդ քեզ։ Իսկ ի՞նչն է կարևոր գրողի կամ բանաստեղծի համար։ Հասկանալ, թե ով է ինքը, ինչի համար է ապրում, ինչ ոգի է իր մեջ կրում։ Բայց նա չի կարող հասկանալ այդ ամենը, եթե չգիտի իր ժողովրդին։ Ես՝ Ուիլյամ Սարոյանս, Արմենակ և Թագուհի Սարոյանների չորրորդ երեխան եմ, և իմ արժեքն այն է, որ ես հայ եմ, գրող։ Եվ ես չեմ կարող ինքս իմ մասին այլ կերպ մտածել։ Ես չեմ կարող ինքս ինձ դավաճանել։ Եթե դավաճանեմ, չեմ կարողանա գրել, և այն ամենը, ինչ կգրեմ, կլինի կեղծ։ Հիմա հասկանո՞ւմ եք, թե ինչու առաջին իսկ վաստակածս գումարով եկա Հայաստան։ 

Մայիս ամիսն էր։ Ես այստեղ մնացի երկու շաբաթ։ Հանդիպեցի Վահան Թոթովենցի, Զապել Եսայանի, Գուրգեն Մահարու հետ։ Տեսա Արուս Ոսկանյանին։ Իսկ Չարենցի հետ ծանոթացա Մոսկվայում։ Մինչ այդ ես երբեք նման մարդու չէի հանդիպել։ Ինչպիսի՜ ուժ կար նրա մեջ։ Ինչպիսի՜ վեհություն։ Որքա՜ն էր նա տառապել, վերապրել։ 

Երբ առաջին անգամ եկա նրա մոտ՝ հյուրանոց, նա նստած էր սեղանի առաջ և խաղող էր ուտեցնում երկու տարեկան փոքրիկ աղջկան։ Նրա դուստրն էր։ «Աստված իմ»,- բացականչեցի ես,- «այսպիսի փոքրիկին առայժմ միայն կաթ է պետք»։ Այդ օրը ես ու Չարենցը երկար զրուցում էինք։ Նա ինձ համար կարդում էր իր բանաստեղծությունները, ասում էր, թե՝ դու, Ուիլյամ, հայ գրող ես, թեպետև գրում ես անգլերեն։ Եվ նա ճիշտ էր։ Տարիներ անց ես ինքս էլ գրել եմ․ «Չնայած ես գրում եմ անգլերեն և ծնվել եմ Ամերիկայում, բայց ինձ համարում եմ հայ գրող։ Միջավայրը, որտեղ ես ապրում եմ, ամերիկյան է, բայց ես այդ ամենին նայում եմ հայի աչքերով։ Նշանակում է՝ ես հայ գրող եմ»։ Իմ պատմվածքների հերոսներից շատերը հայեր են։ Բայց դա չէ գլխավորը։ Էականը դա չէ։ Կարևորն այն է, թե ինչպես է իմ ստեղծագործություններում արտահայտվել հայի իմ էությունը։ 

Ես փնտրում էի իմ արմատները։ Ես փնտրում էի այն, ինչը կա յուրաքանչյուրիս մեջ, ինչը բխում է հողից, ընտանիքից, մշակույթից։ Ես գրեցի «Թոմ Թրեյսիի վագրը» վեպը։ Վագրը, ինչպես անցյալը, հետապնդում է խեղճ Թոմին։ Եվ այդ գրքի լեյտմոտիվը կորցրածը գտնելու հիվանդագին, հալածող, խենթացնող ցանկությունն է։ Ինձ համար այդ վագրը Բիթլիսն էր։ Ես ուզում էի տեսնել այդ քաղաքը, այն մեծ տեղ էր գրավում իմ հույզերում։ 

Ես հիսունվեց տարեկան էի, երբ ուղևորվեցի Բիթլիս։ Ստամբուլում թուրք լրագրողներն ինձ հարցրեցին՝ ինչ եմ ուզում տեսնել, ուր եմ ցանկանում գնալ։ Ասացի՝ Բիթլիս։ Ասացին՝ դժվար է, բայց տեսնենք, գուցեև հաջողվի։ Հաջողվեց։ Ավտոմեքենայով ուղևորվեցինք Ադաբազար, այնտեղից՝ Սամսուն, Տրապիզոն և, ի վերջո, հասանք Վանա լճի մոտ։ Այնտեղ ես առաջին անգամ կռունկ տեսա։ Գեղեցիկ թռչուն է․․․ Երբ մոտեցանք Բիթլիսին, ես ամբողջովին քրտնեցի։ Ուղեկիցներիս հարցրեցի՝ իրենք չե՞ն շոգում։ Ասացին՝ ոչ։ «Ինչո՞ւ»,- զարմացա,- «ես հո լրիվ քրտնել եմ»։ «Մենք Բիթլիսից չենք»,- ժպտացին նրանք,- «մենք այլ վայրերից ենք»։ 

Բիթլիսում ես հանդիպեցի մի 88-ամյա քուրդի, ով, իր խոսքերով, ճանաչում էր իմ հորը։ Հայրս այդ ժամանակ քսաներկու տարեկան էր, իսկ սա ավելի երիտասարդ էր, բայց․․․ ճանաչում էր, հիշում էր։ Ասաց՝ քեզ ցույց կտամ Սարոյանների տունը։ 

Գնացինք։ Անցանք գերեզմանոցը, հետո՝ բանջարանոցների կողքով, և մոտեցանք ավերակների։ Քուրդն ասաց, որ այստեղ եղել է մեր տունը, պահպանվել էր նույնիսկ այն տեղը, որտեղ օջախն էր։ Եվ, իրոք, օջախի տեղը երևում էր։ Ես խնդրեցի, որ ինձ մենակ թողնեն։ Բոլորը գնացին, իսկ ես մնացի իմ տանը, Սարոյանների տանը։ Մոտակայքում փոթորկվում էր գետը, մյուս կողմում տարածվում էր անտառը, որտեղ արջեր կային․․․ 

Մի երիտասարդ քուրդ տղա ուներ ձեռնասուն արջ, նա արջին ստիպում էր պար գալ, իսկ մարդիկ լիաթոք զվարճանում էին։ Բացի այդ՝ տղան երգեր էր հորինում։ Նա իմ պատվին երգ հորինեց, բարձրացավ բիթլիսյան բերդի պատին և երգեց այն։ Լավ երգ էր։ Եվ շատ տխուր։ Ծեր քուրդն ասաց․ «Սարոյա՛ն, մնա, ապրիր այստեղ»։ Լավ խորհուրդ էր, գեղեցիկ։ Բայց այս Բիթլիսը և՛ այն էր, որի մասին երազել էի ողջ կյանքում, և՛, միաժամանակ, լրիվ ուրիշ էր։ Բնական է։ Երբ երկար տարիներ ինչ-որ բանի մասին մտածում ես ու երազում, պատկերացնում ես, իսկ հետո ամեն ինչ կատարվում է արթմնի, տեսնում ես, որ երևակայությունն ու իրականությունը չեն համընկնում։ Տեսնելով՝ միշտ և՛ կորցնում ես, և՛ գտնում ես։ 

Բայց ինչպե՞ս ընկալես հայրենիքի կորուստը։ Ի՞նչ պատասխանես այդ հարցին։ Իմ պատասխանը սա է՝ պետք է գրել։ Թույլ չտալ, որ քեզ մոռանան, և որ դու մոռանաս ինքդ քեզ։ 

Գրում եմ ես փոքր տարիքից, թեպետ այն ժամանակ ոչ մեկին չէի խոստովանում, որ ուզում եմ գրող դառնալ։ Մերոնք՝ բիթլիսցիները, հատկապես նրանք, ովքեր հիմնավորվել էին Ամերիկայում, գրողներին հաշվի չէին առնում։ Նրանց համար կարևորն այն էր՝ կարո՞ղ ես փող աշխատել։ Իմ հորեղբայր Արամն ասում էր․ «Դու այդ հիմարությունը թո՛ղ»։ Բայց ես չէի լսում․․․ 

Գրողին պետք է փնտրել նրա գրքերում։ Մեր գրքերը մեր բնավորության շարունակությունն են։ Իսկ արտաքին տեսքով չես կարող ճանաչել գրողին։ Ահա նա՝ Սարոյանը, նրա բեղերը, մազերը, աչքերը, ահա նա դիմացից, թիկունքից, ահա նրա հին կոստյումը։ Բայց դա և՛ Սարոյանն է, և՛ Սարոյանը չէ։ 

Ոմն մեկը երազում էր հանդիպել Ամբրոզ Բիրսի հետ և ուղարկում է նրան նամակ։ Բիրսը շատ էքսցենտրիկ և ուղղամիտ մարդ էր։ Նամակին պատասխանում է, թե՝ կարիք չկա հանդիպելու, կարդա իմ գրքերը, և դա հերիք է, իսկ ես վայրենի եմ, ինչպես բոլոր գրողներն են վայրենի․․․․ 

Մենք՝ գրողներս, աշխատում ենք բառի, լեզվի հետ։ Լեզուն օգտագործելը մեծ պատասխանատվություն է։ Լեզվի հանդեպ պետք է լինել զգույշ և հոգատար։ Ես նախանձում եմ Հայաստանի գրողներին, քանզի նրանք գրում են հայերեն լեզվով, Նարեկացու լեզվով։ Ես չեմ կարողանում կարդալ հայերեն, բայց մայրս ինձ համար կարդացել է հայ գրողների բազմաթիվ ստեղծագործություններ։ Ես լսում էի և ամեն անգամ հիանում էի մեր լեզվի գեղեցկությամբ ու հզորությամբ։ Մայրս ոչ մի օր դպրոց չէր հաճախել, բայց կարողանում էր կարդալ-գրել, և ես նրանից եմ լսել Նարեկացուն ու Շնորհալուն։ Նա ինձ համար շատ էր կարդում նաև Րաֆֆի։ 

Երբ իմ «Մարդկային կատակերգությունը» թարգմանվեց հայերեն, մայրս կարդաց այն։ Մի անգամ ես նստել և ուտում էի նրա պատրաստած թանապուրը։ Հանկարծ նա մտավ սենյակ և ասաց․ «Երեկ գիշերը կարդացի քո գրածը։ Լավ էր»։ Եթե մայրիկն ասաց՝ «լավ էր», նշանակում է՝ այդպես էլ կա։ Նշանակում է՝ թարգմանությունն էլ լավն է։ 

Մայրս երգում էր հայկական երգեր՝ «Ծիծեռնակ», «Հով արեք»․․․ Երգում էր․ «Ղարիբ ախպեր, մտիր մեր տուն, խմիր սառնորակ ջուր, կեր չոր հացի կտոր․․․»։ Մենք՝ հին սերունդը, տխուր ժողովուրդ ենք։ Մեր երգերն էլ տխուր են։ Բայց, միաժամանակ, մենք ուրախ մարդիկ ենք։ Իմ մանկության օրերին Ֆրեզնոյում ապրող հայերն ուրախանում էին ամեն մի մանրուքից, այնպես էին քրքջում, թվում է, ամենասովորական կատակներից, որ օտարները զարմանում  էին, մեզ համարում էին խենթ։ Բայց մենք պիտի ուրախանայինք, որովհետև շատ վիշտ էինք տեսել։ Մեր բնավորության մեջ կարոտը և ուրախությունը միշտ միասին են, իրարից անբաժան։ 

Բայց արդյո՞ք մենք սենտիմենտալ ենք։ Քննադատները հաճախ են գրում, թե իմ գրքերը սենտիմենտալ են։ Եվ որ այդ սենտիմենտալությունը բխում է Սարոյանի ծագումից, և որ դա զուտ ազգային՝ հայկական գիծ է։ Դատարկ խոսքեր են։ Երբ իմ ընկեր և հայրենակից Տիգրան Գույումջյանի (Մայքլ Առլեն) որդին՝ Մայքլ Ջոն Առլենը հրատարակեց «Ուղևորություն դեպի Արարատ» գիրքը՝ իր կառուցվածքով և խորիմաստությամբ հիասքանչ մի ստեղծագործություն, քննադատներից մեկը գրեց, թե Առլենը այդքան սենտիմենտալ չէ, որքան Սարոյանը, թեպետև հայ է։ Այդ քննադատին ես պատասխանեցի, որ իմ ստեղծագործությունները սենտիմենտալ են այնքանով, որքանով սենտիմենտալ են Չառլզ Դիքենսի, Անտոն Չեխովի, Շոլոմ-Ալեյխեմի, Մարկ Տվենի ստեղծագործությունները։ Ես ասացի, որ գրելն ինքնին սենտիմենտալ զբաղմունք է, իսկ առավել սենտիմենտալը պարզապես մարդ լինելն է։ Հետևաբար, ասացի ես, մենք բոլորս պատկանում ենք նույն ցեղին, մենք բոլորս հայեր ենք։ 

Ասում են նաև, թե ես չափից դուրս հաճախ եմ գրում ինքս իմ մասին։ Շատ հետաքրքիր է․ ուրիշ էլ ո՞ւմ մասին պիտի գրեմ։ Ես կարիք չունեմ մտացածին կերպարների։ Ես ինքս բավականաչափ հանդիսանում եմ երևակայության արգասիք։ Այստեղ՝ Երևանում, ինձ հարցրեցին, թե «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսի հերոսներն ունե՞ն նախակերպարներ։ Նախակերպարն այստեղ մեկն է՝ ես ինքս։ Ես և՛ Ջոնին եմ, և՛ ՄըքԳրեգորը։ Ես տատիկն եմ, ես նպարավաճառի դուստրն եմ։ Բոլորը ես եմ։ Եվ դրամատուրգիայում այլ կերպ անհնարին է։ Նույնիսկ եթե նկարագրում ես անօրենի, այդ  կերպարում ևս պիտի քեզնից վերցված ինչ-որ բան լինի։ Գրողը և՛ հրեշտակ է, և՛ սատանա, և՛ հավատացյալ, և՛ հերետիկոս։ 

Ես շատ եմ սիրում «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը։ Ես հպարտ եմ, որ այն բեմադրվել է Երևանում։ Ես նախկինում էլ էի լսել, որ Հայաստանն ունի հզոր թատրոն, բայց այն, ինչ տեսա, գերազանցեց իմ բոլոր սպասելիքները։ Որքա՜ն լավ է բեմադրել պիեսը Վարդան Աճեմյանը։ Առնո Բաբաջանյանի երաժշտությունը մինչև հիմա հնչում է ականջներումս․․․ 

Կար ժամանակ, երբ ես վախենում էի պիեսներ գրել։ Մտածում էի, որ դա իմ գործը չէ։ Բայց գրում էի։ Այն ժամանակ ես փորձ չունեի, և ես չգիտեի, որ սովորում են ստեղծագործելու ընթացքում։ Պետք է գրել, թեկուզ՝ սխալ, անհեթեթ, մինչև գտնես քո ոճը։ Պետք է գրես քո պատմությունը, պետք է գրես քո ընտանիքի, քո ճանապարհի, այն ամենի մասին, ինչ տեսնում ես։  

«Իմ սիրտը լեռներում է»՝ սա մեր կյանքն է և ճակատագիրը, հայրենիքի հանդեպ կարոտը, կորուստ ապրած մարդկանց վիշտը։ Բայց ես այն գրել եմ որպես երգ։ 

Այն ամենը, ինչ երբևէ գրել եմ և գրում եմ, այլաբանական է։ Եվ դա բնական է։ Ես Փոքր Ասիայի ծնունդ եմ, հետևաբար՝ իմ երևակայության մեջ իրականն ու այլաբանականը սերտորեն փոխկապակցված են։ Իմ մասին ասում են, թե ես ոչ թե գրում եմ իմ պատմվածքները, այլ հյուսում եմ դրանք, ինչպես հին հեքիաթները, բանավոր։ Չմոռանանք, որ գրելուց առաջ ես, իրոք, լսել եմ դրանք կամ դրանց նման պատմություններ։ Լսել եմ վաղ մանկության տարիներին, իմ տատիկից։ Բոլոր տարեցները հիանալի պատմողներ են։ Ես սովորել եմ նրանցից։ 

Մինչդեռ քննադատներն ինձ ոչինչ չեն սովորեցրել։ Նրանք ինձ վրա չեն ազդում։ Գովեստներից ես չեմ շոյվում, պարսավանքներից չեմ վիրավորվում։ Ես ինքս եմ իմ քննադատը։ 

Բայց ես շատ եմ սիրում, երբ իմ գործերը կարդում են։ Ուրախանում եմ, երբ որևէ պարզ մարդ ինձ ասում է, թե կարդացել է իմ այս կամ այն գիրքը։ Իմ վերջին գիրքը լույս ընծայվեց 30 հզ տպաքանակով։ Ամերիկայի պարագայում դա վատ թիվ չէ։ Բայց Խորհրդային Միությունում, այստեղ՝ Հայաստանում, դա սովորական երևույթ է։ Պարզապես ապշեցուցիչ է։ 

Ես տպագրել եմ քառասունչորս գիրք։ Արդեն քառասուներկու տարի ես զբաղվում եմ այս աշխատանքով։ Ինչ-որ մեկն ասաց ինձ․ «Հիմա Դուք այնքան հայտնի չեք, որքան առաջ»։ Ես պատասխանեցի․ «Ձեզ համար հայտնի չեմ, իսկ ինձ համար այն էլ ինչքան հայտնի եմ»։ Ես ունեմ բազմաթիվ չհրատարակված ստեղծագործություններ։ Շատ դրամաներ, որոնք չեն բեմադրվել։ Ես գրել եմ նաև բանաստեղծություններ, բայց՝ միայն ինքս ինձ համար։ Ոչ մի րոպե չեմ բաժանվում իմ գրամեքենայից։ Կար ժամանակ, երբ ես գրում էի օրական մեկ պատմվածք, քանի որ երբեք չգիտես, թե երբ ես մեռնելու, և պետք է որսալ միտքը, թույլ չտալ, որ այն սողոսկի քեզնից․ գուցեև, այդ միտքը վերջինն է։ Կար ժամանակ, երբ ես շտապում էի։ Իսկ հիմա հանգիստ եմ․ թող սողոսկի ուր ուզում է։ 

Տասներկու տարեկան հասակում ես ավելի լավ գրող էի, քան երեսուն տարեկանում։ Պարզապես այն ժամանակ ես չէի կարողանում գրել։ Բայց գրել՝ նշանակում է ապրել, և գալիս է մի ժամանակ, երբ ստեղծագործությունն ու կյանքը, արվեստն ու իրականությունը մերձենում են։ Ես ուզում եմ, որ իմ կյանքում դրանք միավորվեն և միշտ միասին լինեն։ 

Ինչի՞ց է ծնվում պատմվածքը։ Ինչից ասես։ Նույնիսկ ամենափոքր մանրուքից։ Եթե հեղինակը մեծ է, շարադրանքի նյութը կարող է ուզածիդ չափ փոքր լինել։ Մի՞թե այդպիսին չէ Չապլինի արվեստը։ 

Չեխովի արվեստը։ 
Ես շատ եմ սիրում Չեխով։ Դեռևս ոչ ոք պատմվածքները չի գրել այնպես, ինչպես նա։ Ամեն տարի ես վերընթերցում եմ նրա գրքերը։ Կար ժամանակ, երբ Չեխովին անվանում էին «ռուսական Մոպասան»։ Դա ճիշտ չէ։ Մոպասանյան ստեղծագործություններում կա միայն զգայականություն, իսկ Չեխովի պարագայում՝ նաև սրտացավություն մարդու հանդեպ։ Ռուսական գրականությունն առհասարակ շատ մեծ է․․․ 

Տոլստոյ, Տուրգենև, Դոստոևսկի, Գորկի։ Այս գրողներին ես սիրել եմ դեռևս մանկության տարիներին և մինչև հիմա ընթերցում եմ։ Այս տարի, երբ ես Հելսինկիից եկա Լենինգրադ, անմիջապես գնացի Նևայի պողոտա և միայնակ զբոսնեցի այնտեղ՝ փորձելով տեսնել, զգալ այն վայրը, որտեղ քայլել է Ակակի Ակակիևիչը։ Ցուրտ էր, աշուն։ Ես թեթև վերարկուով էի, սառչում էի։ Բայց հյուրանոց գնալ չէի ցանկանում, ուզում էի զգալ, թե ինչպես է մրսել Ակակի Ակակիևիչը։ Մեծ գործ է Գոգոլի «Շինելը»։ 

Ես սիրում եմ Բաբելին, Զոշչենկոյին․․․ 
1935թ-ին, իմ առաջին այցի ժամանակ, ես ծանոթացա մի շարք ռուս գրողների հետ։ Հիշում եմ, թե ինձ ինչպես էին դիմավորում խարկովյան կայարանում։ Մինչև հիմա պահպանում եմ գրքերը, որոնք նրանք ինձ նվիրել են։ Ճիշտ է՝ ես դրանք չեմ կարդացել, քանի որ չգիտեմ ռուսերեն, բայց, միևնույն է, պահպանում եմ։ 

Ես ընկերացա նաև Կատաևի հետ։ Չարենցն առաջարկեց ինձ ներկայացնել Գորկուն։ Ես շատ ուրախացա, անհամբերությամբ սպասում էի այդ օրվան։ Բայց չստացվեց։ Ես այդպես էլ չհանդիպեցի Գորկու հետ, չզրուցեցի, չլսեցի նրա ձայնը։ Ափսոս․․․ 
Իսկ ավելի ուշ, արդեն Փարիզում, ես ծանոթացա Էրենբուրգի հետ։ Շատ համակրելի մարդ էր։

Այսօր ամերիկյան գրականությունում ականավոր անուններ չկան։ Կան լավ գրողներ, տաղանդավոր գրողներ, ուժեղ գրողներ։ Բայց մեծ գրողներ, ինչպես նախկինում, չկան։ Հեմինգուեյ, Սթեյնբեք, Ֆոլքներ․ ահա թե ում մասին է խոսքը։ Ես շատ եմ ափսոսում, որ այդպես էլ չհանդիպեցի Ֆոլքների հետ։ Ափսոսում եմ, որ երիտասարդ տարիքում, ուժերի ծաղկման շրջանում, վախճանվեց Թոմաս Վուլֆը։ Նա ամենատաղանդավորն էր։ Ես նրան լավ էի ճանաչում։ Իմ սերնդի գրողներից լավագույն ընկերս Ջոն Սթեյնբեքն էր։ Նա եղել է Խորհրդային Միությունում, Հայաստանում։ Հեմինգուեյը, Սինքլերը, Լյուիսը, Դրայզերը, Սթեյնբեքը, Քոլդուելը, Ֆոլքները․․․ Գրեթե բոլորը գնացին։ Ոմանք մահացան, ոմանք ավարտեցին իրենց ճանապարհը։ Այդպես եմ ասում, քանզի մեռնում են միայն երիտասարդները, իսկ ծերուկները լոկ ավարտում են իրենց ճանապարհը։ Իմ տատիկը՝ Լուսնթագ Ղարօղլանյանը, ուժեղ կին էր և չնայած արդեն շատ ծեր էր, բայց ամեն առավոտ, զորավար Անդրանիկի մասին երգը շուրթերին, տան հատակն էր ավլում։ Նա մահացավ 88 տարեկան հասակում և մեռնելիս ասաց․ «Էլ չեմ կարող․․․»։ Հրաշալի է, այնպես չէ՞։ 

Մարդկային կյանքը կարճ է։ Ես երջանիկ եմ, որ ունեմ որդի, դուստր, թոռներ, որ Սարոյանների տոհմը շարունակվում է։ Ես ուրախանում եմ, երբ երեխաներ եմ տեսնում։ Մարդկությունը հենց ինքն էլ մի երեխա է։ Ես չեմ տեսել որևէ քիչ թե շատ հետաքրքիր մարդ, որ հոգու խորքում երեխա չլինի։ 

Մի անգամ Ֆրեզնոյում ես տեսա մի հայի՝ իր երեք երեխաների հետ։ Ինչպիսի՜ հիասքանչ տեսարան էր։ Ամերիկայում ձուլվեցին ու կորան շատ ազգեր, իսկ մենք դիմացանք։ Այդ ազգերը չունեին մեր պատմական փորձը։ Եվ ես շատ ուրախ եմ, որ իմ որդին ունի երեխաներ։ Եվ որ նա ուզում է ևս մեկ որդի ունենալ, ուզում է անվանել նրան Արմենակ, ինչպես իմ հոր անունն էր։ 

Իմ որդու անունն Արամ է։ Արամ Սարոյան, դուստրս՝ Լյուսի, Լուսնթագ։ Արամը բանաստեղծ է, և ինձ դուր են գալիս նրա բանաստեղծությունները, թեպետ նա ավանգարդիստ է և լեզվի, գրականության մասին ունի իր պատկերացումը։ Նրանք՝ ավանգարդիստները, չեն հավատում հին միջոցներին, որոնք օգտագործում ենք մենք։ 

Ամերիկայում կան նաև ուրիշ հայեր՝ անգլերեն լեզվով գրող։ Նրանք փոքրաթիվ են, բայց կան։ Լևոն Սյուրմելյան, Մարջի Ուսեպյան։ Իմ դուստրը, հիմա նա դերասանուհի է, պատանեկության տարիներին լավ գործեր էր գրում։ Բայց հետո մեծացավ, դադարեց գրել։ Ես շատ էի հուզվում և անընդհատ հարցնում էի, թե ինչու նա այլևս չի գրում, չէ՞ որ նրան հաջողվում էր։ Բայց Լյուսին այլևս ցանկություն չունի գրելու։ Իսկ գրողի համար ամենակարևորը ցանկությունն է։ 

․․․ Մարդկային կյանքը, իրոք, կարճ է, և ես երջանիկ եմ նաև այն պատճառով, որ վաթսունութ տարեկան եմ և արդեն երեք անգամ հասցրել եմ լինել իմ հայրենիքում։ Երկրորդ անգամ ես այստեղ եղել եմ 1960թ-ին։ Ինչպես մարդն է տարբեր տարիներին ընթերցելով նույն բանաստեղծությունը՝ ծանոթ տեքստում գտնում նորն ու անծանոթը, այնպես էլ ես շատ նորություններ տեսա իմ երկրորդ այցելության ժամանակ։ Բայց եթե բանաստեղծությունը միշտ անփոփոխ է, և փոխվում ես դու ինքդ, ապա երկրի պարագայում բոլորովին այլ է։ Հատկապես՝ Խորհրդային Հայաստանի։ Ես վերհիշեցի 1935թ-ի Երևանը, և ինձ թվաց, թե հայտնվել եմ բոլորովին այլ աշխարհում։ Առաջընթացն անհավանական էր, հաջողությունները՝ անհամար։ Ես տեսա նոր տներ և փողոցներ։ Հանդիպեցի հին ընկերներիս, ծանոթացա նորերի հետ։ Երկու անգամ ինձ նկարեց Սարյանը։ Հայ ժողովրդին ես տեսա առույգ, բարեկեցիկ, իր ճակատագրի համար հանգիստ։ 

Այսօր ես վերստին հայրենիքում եմ։ Սա մեր տունն է, մեր հողը։ Սա մենք ինքներս ենք։ Հայաստանում ես ինձ երջանիկ եմ զգում։ Ես տեսնում եմ, թե ինչ վստահ է ապրում ժողովուրդը։ Մենք այլևս կորուստներ չենք ունենա։ Մենք կշարունակվենք։ Մենք կաճենք որպես մարդիկ, ովքեր ճանաչել են իրենց, իրենց ժառանգությունը և իրենց պարտքը, կապրենք ազնիվ և արդյունավետ։ Դեռևս Երևանի ճանապարհին, «Պրավդա» թերթում, ես տեսա Գառնիի վերականգնված տաճարի լուսանկարը։ Հրաշալի է, որ մենք այդպիսի հոգատարությամբ ենք վերաբերվում մեր անցյալին, պահպանում ենք Մատենադարանի ձեռագրերը, հին շինությունները։ Գեղարդում դպրոցականներն ինձ ծաղիկներ նվիրեցին։ Ես մի աղջնակի հարցրեցի թե ինչ է անունը։ «Լաու-րա՛»,- գոչեց նա ամբողջ ձայնով՝ այնքան բարձր, այնքան հպարտ, այնքան գեղեցիկ․․․ Ես ինձ հետ բերել եմ գրամեքենաս։ Ես գրում եմ Հայաստանի մասին։ 

Երկու տարի հետո ես ուզում եմ նորից գալ Հայաստան։ Իմ 70-ամյակը ես ուզում եմ դիմավորել նախնիներիս երկրում։ Բայց դա չէ գլխավոր պատճառը։ Այստեղ ես իմացա, որ իմ ժողովուրդը 1978թ-ին տոնելու է Արևելյան Հայաստանի՝ Ռուսաստանի հետ միավորման 150-ամյակը։ Ես արդեն խոսեցի այն սիրո մասին, որ տածում եմ ռուսական գրականության հանդեպ։ Ես ամենուր խոսել եմ այդ մասին՝ թե՛ Հայաստանում, թե՛ Ամերիկայում և թե՛ աշխարհի ցանկացած ծայրում։ Ուզում եմ ավելացնել միայն, որ ես՝ բիթլիսցու որդի և օտարության մեջ մեծացած Ուիլյամ Սարոյանս, շատ լավ գիտեմ, թե ինչ է հայի ճակատագիրը։ Ես տեսել եմ հայկական գաղթօջախները՝ աշխարհով մեկ սփռված փոքրիկ Հայաստաններ։ Ես տեսել եմ մեր հին հայրենիքը՝ Բիթլիսը։ Եվ Վանը, և Աղթամար կղզին։ Ես տեսել եմ նաև Խորհրդային Հայաստանը, և ես կարող եմ համեմատել։ Հայ ժողովուրդը վերածնվել և շարունակվել է այս հողի վրա։ Ես ուզում եմ նորից այցելել Հայաստան, ուզում եմ մասնակցել այս տոնին։ 

Ես գրող եմ։ Իմ գործը գրելն է։ Ես հեռու եմ քաղաքականությունից։ Երբեմն մտածում եմ՝ ավելի լավ չէ՞ր լինի աշխատել խաղողի այգում, քան թխկթխկացնել գրամեքենայի վրա։ Բայց ես կախված եմ իմ մեծ պարտականությունից, և այդ պարտականությունը գրելն է։ 

Ես չեմ վշտանա և արտասվի, չեմ բողոքի ճակատագրի անխուսափելիությունից։ Ո՛չ, ես կնայեմ երեխաներին և ծերունիներին, կլսեմ նրանց, կքայլեմ փողոցներով․ կտեսնեմ հիմարությունն ու իմաստնությունը, սերը և գթասրտությունը, կտեսնեմ գեղեցկությունը։ Ես անիծում եմ այն ուժերը, որոնք ձգտում են ոչնչացնել մարդկային արժանապատվությունը։ Ես ուզում եմ մարդուն տեսնել կատարյալ, ուզում եմ, որ նրա կյանքը՝ ծնունդից մինչև մահ, տարեցտարի, րոպե առ րոպե դառնա ավելի թեթև, ուրախ, գրավիչ և իմաստուն․․․

Սարոյանի ֆոտոշարքը՝ Արա Գյուլերի, Փարիզ, 1973թ
լուսանկարները՝ Դավիթ Մուրադյանի անձնական արխիվից