Մակոտո Շինկայ․ բնականի և գերբնականի սահմանին

Մակոտո Շինկայի ֆիլմերը Ճապոնիայի ցավի, հիշողության և հույսի արձագանքն են։

Ալեքսեյ Ֆիլիպովի հետ ունեցած հարցազրույցի ժամանակ ճապոնացի ամենաինքնատիպ անիմատորներից մեկը՝ Մակոտո Շինկայը, նշել է, որ Ճապոնիայում, հատկապես վերջին տարիներին, տեղի են ունենում բազմաթիվ բնական աղետներ․ «Դա մեզ համար հրատապ և իրական խնդիր է։ Կցանկանայի, որ մարդիկ ուշադրություն դարձնեն այդ հանգամանքին և հասկանան, որ սա ֆանտաստիկ միջավայր չէ, այլ իրականություն» (1)։ Այդ ֆանտաստիկ միջավայրը, որի մասին խոսում է ռեժիսորը, վերաբերում է այն մեծագույն ողբերգություններին, որոնք մենք տեսնում ենք նրա վերջին շրջանի անիմացիոն ֆիլմերում։ Այս մասին նա նաև խոսել է ռուսական «Crunchyroll Россия» հեռուստաընկերությանը տված հարցազրույցում։ Իր «Եղանակի երեխան» ֆիլմը ստեղծելու ընթացքում նրան իսկապես հուզել են եղանակային գլոբալ փոփոխությունները և այն աղետները, որոնք կարող են ճակատագրական դառնալ Ճապոնիայի և ամբողջ աշխարհի համար (2)։ Սակայն այս թեմային մենք դեռ կվերադառնանք։ 

«Քո անունը»

Նրա վաղ շրջանի ֆիլմերում՝ «Այլ աշխարհներ» (1999), «Նա և իր կատուն» (1999), «Հեռավոր աստղի ձայնը» (2002), «Ամպերից այն կողմ» (2004), «Հինգ սանտիմետր վայրկյանում» (2007), «Բառերի պարտեզը» (2013), արծարծվում են այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են առաջին սերը, միայնությունը, հասունությունը, անցյալի նոստալգիկ հիշողությունները, անհաղթահարելի թվացող հեռավորությունը և բաժանումը։ Շինկայը, լինելով գիտաֆանտաստիկայի սիրահար, իրական թվացող պատմության մեջ ավելացնում է գերբնական սյուժետային տարրեր, որոնց միջոցով նրա հերոսները հայտնվում են թվացյալ անհաղթահարելի դրամատիկական իրավիճակներում։ Սակայն «Հինգ սանտիմետր վայրկյանում» և «Բառերի պարտեզը» ֆիլմերն առանձին տեղ են գրավում նրա կարիերայում, քանի որ դրանցում չկան գերբնական կամ միստիկական բաղադրիչներ։ Այս երկու ֆիլմերում հերոսները, սեփական անվճռականության կամ սոցիալական նորմերի ազդեցության հետևանքով, ի վերջո մնում են միայնակ։ Իսկ ընդհանուր առմամբ, նրա հերոսները կարողանում են հաղթահարել և բաց թողնել անցյալը, անցնում են հոգեբանական և ֆիզիկական հասունացման փուլերով։ Այս կերպարներին հաճախ միավորում է ոչ թե ֆիզիկական տարածությունը, այլ այն գաղափարները, որոնց հավատում են նրանք։ Շինկայի ֆիլմերում գերբնական կերպով է դրսևորվում նաև սիրո հասկացությունը։ Սերը նրա ֆիլմում ընկալվում է որպես անբացատրելի զգացում, որը դուրս է ժամանակից և տարածությունից։

«Եղանակի երեխան»

Մակոտո Շինկայի անիմացիոն ֆիլմերը բնորոշվում են իրականության չափազանց ճշգրիտ պատկերմամբ․ մանրակրկիտ նկարված են յուրաքանչյուր առարկան, հերոսների զգայական փոփոխությունները, եղանակային դրսևորումները։ Նրա ֆիլմերում հաճախ ենք հանդիպում արագ փոփոխվող կադրերի, որոնց միջոցով ընդգծվում է ժամանակի ընթացքը։ Առանձնահատուկ է նաև նրա դրամատուրգիական ոչ գծային կառուցվածքը, որտեղ ժամանակագրական հաջորդականությունը հաճախ խախտվում է, սակայն պահպանվում է սյուժետային տրամաբանական զարգացումը։ Նրա ֆիլմերի սյուժեներում միմյանց ներդաշնակորեն լրացնում են արդիական և ճապոնական դիցաբանական պատումները։ Օրինակ՝ նրա «Աստղեր որսացող երեխաները» (2011) ֆիլմում դպրոցական աղջիկը՝ Ասունան, մեռյալների աշխարհ է գնում իր մահացած միակ ընկերոջ՝ Շյունի ետևից։ Այս պատմությունը հղում է ճապոնական «Իզանագիի և Իզանամիի» առասպելին, որտեղ նույնպես հերոսուհին սիրելիի մահից հետո ուղևորվում է դեպի անդրշիրիմյան աշխարհ։ 

«Սուզումե՝ դռներ փակողը»

Մակոտո Շինկայը սիրում է իր ֆիլմերում կրկնել որոշ խորհրդանշական դետալներ։ Դրանցից են, օրինակ, ամպերն ու երկինքը, որոնք խորհրդանշում են երազանքների հետապնդումը, գնացքը՝ բաժանումը և միայնությունը, դատարկ դպրոցական դասարաններն ու այգիները՝ երիտասարդական հիշողությունները, որոնք այլևս երբեք չեն վերադառնալու։ 

Բնությունը, որպես խորհրդանշական գործող կերպար, պատկերանում է նրա բոլոր ֆիլմերում։ Սկզբնական շրջանում այն հաճախ արտացոլում է հերոսների ներքին ապրումները, սակայն վերջին ֆիլմերում ձևափոխվում է՝ դառնալով բնական աղետի աղբյուր։ Նրա «Քո անունը» (2016), «Եղանակի երեխան» (2019) և «Սուզումե՝ դռներ փակողը» (2022) լիամետրաժ անիմացիոն ֆիլմերը, որոնք ունեն միանման սյուժետային գիծ, համարվում են եռապատում։ Այդ սյուժետային գիծը, որը կարմիր թելի պես անցնում է երեք ֆիլմերում, բնական աղետն է։ «Քո անունը» ֆիլմում այն ներկայացվում է որպես ընկնող գիսաստղ, «Եղանակի երեխան»՝ անվերջանալի անձրևներ, իսկ «Սուզումե՝ դռներ փակողը»՝ երկրաշարժեր։ Այս մոտիվի պատճառը, թերևս, 2011 թվականի մարտի 11-ին Ճապոնիայում տեղի ունեցած 9.1 մագնիտուդ ուժգնությամբ ավերիչ երկրաշարժն էր, որին հաջորդեցին մի քանի նույնքան բարձր աստիճանի հետցնցումներ։ Դրանից հետո տեղի է ունենում ցունամի, որի 40 մետր բարձրություն ունեցող ալիքները ավերել են Ճապոնիայի խիտ բնակեցված ափամերձ շրջանների զգալի մասը՝ խլելով ավելի քան քսան հազար մարդու կյանք։ Սակայն այսքանով ողբերգությունները չեն ավարտվում։ Երկրաշարժի հետևանքով Ֆուկուսիմայի ատոմային էլեկտրակայանում տեղի է ունենում խոշոր վթար՝ պայթում է երեք էլեկտրաբլոկ։ Կառավարությունը տասնվեց հազարից ավելի մարդ է տեղահանում աղետի գոտուց, և նրանք այնտեղ այլևս չեն վերադառնում։ Իսկ վթարի հետևանքով առաջացած ռադիոակտիվ ջուրը թափվում է Խաղաղ օվկիանոս՝ մեծ վնաս պատճառելով տարածաշրջանի ամբողջ էկոլոգիական համակարգին (3)։ 

Աղետները ճակատագրական դարձան ռեժիսորի ստեղծագործական ուղու համար։ Նրան սկսում են հուզել այն հարցերը, թե ինչու են տեղի ունենում բնական աղետները, ինչպես կանխել և ինչպես հաղթահարել հետևանքները, եթե դրանք արդեն տեղի են ունեցել։ Հետաքրքիր է, որ Մակոտո Շինկայի խոսքերով՝ այս երեք ֆիլմերը նկարահանվել են Ճապոնիայում՝ ճապոնացիների համար (4), սակայն համամարդկային և արդիական թեմաներ արծարծելով՝ դրանք կարողացել են հետաքրքրել աշխարհի յուրաքանչյուր ծայրում բնակվողին։ Այդ կերպ էլ ռեժիսորը հայտնիություն է ձեռք բերում։ Հատկապես նրա «Քո անունը» կինոնկարը դարձավ Ճապոնիայի անիմացիայի պատմության մեջ ամենաշահութաբեր ֆիլմերից մեկը (5)։ 

«Քո անունը» ֆիլմը դիտելիս հաճախ շփոթմունք է առաջանում սյուժեի ժամանակագրական խճճվածության պատճառով։ Սակայն եթե փորձենք վերականգնել իրադարձությունների ժամանակային հաջորդականությունը, ապա այն կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ․ ի սկզբանե՝ հազարավոր տարիներ առաջ, Ճապոնիայում ընկել է մեծ գիսաստղ, որի հետևանքով ծով է առաջացել, իսկ շուրջը ձևավորվել է Իտամորի գյուղաքաղաքը։ Հաջորդ կարևոր իրադարձությունը Միցուհա Միամիզուի մոր մահն է, որից հետո աղջկա հայրը՝ թողնելով երկու դուստրերին, զբաղվում է քաղաքականությամբ։ Աղջիկներին մեծացնում է տատիկը, որը ժամանակին ազգային ավանդույթներն ու արժեքները փոխանցել էր իր դստերը, իսկ այժմ՝ թոռնիկներին։ Այնուհետև Միցուհան մասնակցում է Կուչիկամիսակե կոչվող ծիսական արարողությանը, որից հետո բղավում է իր երազանքի մասին՝ հաջորդ կյանքում ծնվել որպես գեղեցիկ տղա՝ Տոկիոյում։ Դրանից հետո տեսնում ենք հերոսներին՝ Տակի Տաչիբանային և Միցուհա Միամիզուին, որոնք քնած ժամանակ փոխանակվում են մարմիններով։ Արթնանալուց հետո նրանք չեն հիշում, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Սակայն այս իրադարձությունները տեղի են ունենում տարբեր ժամանակներում, քանի որ Միցուհան ապրում է Տակիից երեք տարի առաջ։ Միցուհան մեկնում է Տոկիո՝ Տակիի հետ հանդիպելու, սակայն պարզվում է, որ նա դեռ իրեն չի ճանաչում։ Միցուհայի նվիրած կարմիր թելն է օգնում, որ Տակիի գիտակցությունից վերջնականապես չջնջվեն աղջկա մասին հիշողությունները։ Այդ թելը ֆիլմում խորհրդանշում է գյուղաքաղաքի հազարամյակների պատմությունը, որին, ինչպես ասվում է ֆիլմում, «եթե ականջ դնես, կլսես, թե ինչ է ասում»։ Այդ կարմիր թելը նաև նրանց տարածաշրջանի պահապան աստծո՝ Մուսուբիի խորհրդանիշն է, և այն ամբողջությամբ բացատրում է ժամանակի էությունը։ Տատիկի խոսքերով՝ թելերը խճճվում են, ստանում տարբեր ձևեր, միաձուլվում, բաժանվում, երբեմն պոկվում, բայց նորից միավորվում են, և դա էլ հենց խորհրդանշում է բուն ժամանակը։ Այդ թելը նաև կապում է մարդկային ճակատագրեր։

Վերջիվերջո, Տակին գտնում է ավերված Իտամորի գյուղաքաղաքը, հիշում այն տաճարը, որի մասին լսել էր, երբ գտնվում էր Միցուհայի մարմնում, և այնտեղ գտնում է Կուչիկամիսակեի ժամանակ պատրաստած սակեն (6)։ Այն ըմպելով՝ Տակին հանդիպում է Միցուհայի ուրվականին և վերադարձնում նրան ժապավենը։ Ըստ ֆիլմում պատմվող ավանդույթի՝ նրանք կարող են հանդիպել որպես ուրվականներ մթնշաղի ժամանակ, երբ դեռ լույսը չի բացվել, բայց գիշեր էլ չէ։ Այդ ժամանակ հնարավոր չէ տեսնել այն, ինչ իրականում կա, սակայն հնարավոր է տեսնել այն, ինչ չկա․ այսպես է բացատրում դպրոցի ուսուցչուհին։ Միցուհան, տեղեկանալով սպասվող աղետի մասին, կարողանում է փրկել գյուղաքաղաքի գրեթե ողջ բնակչությունը։ Արդյունքում Միցուհան և Տակին արդեն հայտնվում են նույն ժամանակաշրջանում, սակայն չեն հիշում միմյանց, պարզապես զգում են անբացատրելի դատարկություն։ Նրանք, կարծես, անդադար փնտրում են ինչ-որ մեկին։

Արդեն նշեցինք, որ Մակոտո Շինկայի վերջին եռապատումները ներառում են Ճապոնիայում տեղի ունեցող իրական բնական աղետների կրկնօրինակները։ «Քո անունը» ֆիլմում Շինկայը գիսաստղի ընկնելու հետևանքներն ասոցացրել է երկրաշարժի հետ․ «Ես գիսաստղը խորհրդանշորեն ասոցացրեցի 2011 թվականի երկրաշարժի հետ։ Իմ ուսումնասիրությունների ընթացքում պարզեցի, որ այդպիսի ուժգնությամբ երկրաշարժ տեղի է ունենում մոտավորապես յուրաքանչյուր հազար տարին մեկ։ Այդ մտքից ելնելով՝ ես պատկերացրեցի, որ պարբերաբար կրկնվող բնական երևույթը կարող է դառնալ այն սյուժետային գործիքը, որի միջոցով հնարավոր կլինի պատմությունը ներկայացնել առավել խորքային և խորհրդանշական ձևով» (7): Մակոտո Շինկայն իր հերոսների միջոցով վերադառնում է անցյալ և կարողանում է փրկել իր հերոսներին սարսափելի աղետից։ Այս ֆիլմը ամբողջ Ճապոնիայի բնակչության համար մխիթարանք է հանդիսանում։ Մինչդեռ ռեժիսորի համար այն, կարծես, իրականության մերժումն էր, այն իրականության, որը տեսել էր հինգ տարի առաջ։ Ոչ  ֆիլմում, ոչ էլ առավել ևս իրականության մեջ, Շինկայը չէր կարողացել կանգնեցնել անխուսափելի աղետը։ Սակայն, այնուամենայնիվ, իր ստեղծած աշխարհում նա կարողանում է փրկել մարդկանց․․․ 

Հաջորդ ֆիլմում՝ «Եղանակի երեխան», Մակոտո Շինկայը փորձում է հասկանալ, թե ինչի հետևանքով են տեղի ունենում բնական աղետները։ Արդյո՞ք ամեն ինչում մեղավոր է մարդը, թե՞ գոյություն ունեն այլ պատճառներ։

Ինչպես նախորդ ֆիլմերում, այստեղ նույնպես առանցքային կերպարներն են երիտասարդները։ Տասնվեց տարեկան Հոդակա Մորիսիման, փախչելով տնից, ուղևորվում է դեպի անձրևոտ Տոկիո՝ նոր կյանք սկսելու նպատակով։ Քանի որ նա դեռ չափահաս չէ, աշխատանքի որոնման հետ կապված դժվարություններ են առաջանում, մինչև որ նա վերջապես կարողանում է աշխատանք գտնել մի խորհրդավոր գրասենյակում, որտեղ գրում է հոդվածներ քաղաքային առասպելների և գերբնական երևույթների մասին։ Հոդական ծանոթանում է McDonald’s-ի աշխատակցուհու՝ Հինա Ամանոյի հետ և պարզում, որ աղջիկը կարողանում է ժամանակավորապես դադարեցնել անձրևը և ծագեցնել արևը։ Շուտով Հինայի այդ ունակությունը դառնում է երիտասարդների նոր բիզնեսի հիմքը։ Հինան հասկանում է, որ մարդկանց համար արևոտ եղանակ ստեղծելն իր առաքելությունն է այս աշխարհում, սակայն դա ունի իր գինը։ Ամեն անգամ արև «բերելով»՝ նա աստիճանաբար գոլորշիանում է։ Հինան գիտակցում է, որ որքան շատ է օգտագործում իր երկնային կարողությունը, այնքան ավելի թափանցիկ է դառնում։ Վաղ թե ուշ նա պետք է անհետանա, իսկ իր բացակայության շնորհիվ Տոկիոյում կշողա արևը։

«Եղանակի երեխան» ֆիլմում Մակոտո Շինկայը ոչ միայն պատկերում է երիտասարդների ողբերգությունը, այլև ի ցույց է դնում դրա ընթացքն ու հետևանքները։ Ըստ ռեժիսորի մտահղացման՝ որքան մարդիկ հեռանում են իրենց ազգային ավանդույթներից և արմատներից, այնքան բնությունն ըմբոստանում է նրանց դեմ։ Հինան, լինելով եղանակի շամանուհին, ապացուցում է, որ այն առասպելները, որոնց մասին պատմում են մեծահասակները, ամենևին էլ հեքիաթներ չեն։ Տարիներ շարունակ եղանակի շամանուհիներն իրենց անձն են զոհաբերել, որպեսզի եղանակը դառնա բարենպաստ։ Սակայն Հոդական չի թողնում, որ Հինան զոհաբերի իրեն, ինչի արդյունքում էլ, երեք տարի շարունակվող անձրևներից հետո, Տոկիոն գրեթե անցնում է ջրի տակ։ Ֆիլմի ֆինալում մենք տեղեկանում ենք, որ հազարավոր տարիներ առաջ այժմյան Տոկիոյի տեղում մեծ օվկիանոս է եղել, և այժմ բնությունը պարզապես ամեն ինչ իր տեղն է վերադարձնում։ Սրանով հաստատվում են ֆիլմի հերոսներից մեկի խոսքերը, որ եղանակը երկնքի դրսևորումն է և ոչ մի կապ չունի մարդկության հետ։ Մարդիկ չպետք է դատեն՝ բնության մեջ ինչն է բնական, իսկ ինչը՝ անբնական երևույթ։

Այս ֆիլմի ստեղծման միջոցով Շինկայը փորձում է հասկանալ՝ բնությո՞ւնն է մեղավոր, մա՞րդը, թե՞ առհասարակ մեղավորներ չկան։ Այստեղ նա արդեն հրաժարվում է աղետների առկայության փաստը ժխտելուց և հանդիսատեսին մխիթարելուց՝ փորձելով սյուժեի միջոցով հասկանալ աղետների պատճառահետևանքային կապերը։ 

Այս պահի դրությամբ նրա վերջին ֆիլմով՝ «Սուզումե՝ դռներ փակող»-ով, Մակոտո Շինկայն ավարտին է հասցնում ճապոնական մեծ ողբերգության մասին իր մտորումները։

Երիտասարդ Սուզումեն երկրաշարժի ժամանակ կորցրել է իր մայրիկին։ Այստեղ արդեն խոսքը մտացածին աղետի մասին չէ, այլ իրականի, որը տեղի էր ունեցել 2011 թվականին։ Երկրաշարժից հետո Սուզումեն ընդմիշտ հեռանում է Ֆուկուսիմայից և իր մորաքրոջ հետ բնակվում Կյուսյու կղզում։ Նա հանդիպում է Սոտա Մունակատային, որը փորձում է փակել խորհրդավոր դռները։ Այդ դռներից դուրս են գալիս աղետներ բերող գերբնական էակներ՝ հսկայական որդեր, որոնք կարող են առաջացնել ուժգին երկրաշարժեր։ «Դռներ փակելու» առաքելությունը Սոտային է հասել սերնդեսերունդ փոխանցվելով։ Դռները, որոնք նա պետք է փակի, ցրված են ամբողջ Ճապոնիայով մեկ։ Կախարդական կատուն՝ Դայզինը, Սոտային վերածում է Սուզումեի մանկության երեքոտանի աթոռի՝ ասելով, թե նա իրեն ու Սուզումեին «խանգարում է»։ Հերոսուհին, չկորցնելով հույսը, որոշում է օգնել Սոտային՝ նրան վերադարձնելով մարդկային կերպարանքն ու փակելով բոլոր այն դռները, որոնք կարող են նոր երկրաշարժի պատճառ դառնալ։ Այն վայրերը, որտեղ Սուզումեն այցելում է դռներ փակելու նպատակով, իրական աղետի գոտիներ են (աղետները տեղի են ունեցել վերջին հարյուր տարվա ընթացքում, Ճապոնիայի տարբեր հատվածներում)։ Առաջին վայրը, որտեղ Սոտան փակում է դուռը, Էհիմեի պրեֆեկտուրան է, որը 2020 թվականին կործանվել էր թայֆունների հետևանքով առաջացած ռեկորդային տեղումներից։

Հետաքրքիր է, որ թե՛ «Սուզումե՝ դռներ փակողը», թե՛ «Քո անունը» ֆիլմերում հերոսները ցանկանում են վերադառնալ անցյալ և փրկել իրենց մահացած հարազատներին։ Սակայն Սուզումեն դռների ետևում հայտնաբերում է ոչ թե իր մորը, այլ ինքն իրեն՝ արդեն հասունացած։ Սա խորհրդանշում է այն փաստը, որ մարդ պետք է ինքնուրույն հաղթահարի սեփական կորուստներն ու ցավերը։ Սուզումեն չի փոխում անցյալը, նա չի փնտրում արդարացումներ կամ պատճառներ, այլ շարունակում է ապրել՝ ընդունելով և հաղթահարելով ցավագին հիշողությունները։ Մակոտո Շինկայի խոսքերով՝ Սուզումեի այս ճանապարհորդությունը, կարծես, նպատակաուղղված է բուժելու և «փակելու» բոլոր այն վերքերը, որոնք ստացել է Ճապոնիան (8)։ 

Վերջիվերջո, Մակոտո Շինկայի ֆիլմերը դառնում են Ճապոնիայի ցավի, հիշողության և հույսի արձագանքը։ Բնական աղետների պատկերումներով նա ոչ միայն պատմում է կործանման, այլև վերապրման մասին՝ ցույց տալով, որ նույնիսկ ամենամեծ ողբերգությունից հետո մարդը շարունակում է ապրել, սիրել և հավատալ։

Մերի Ավետիսյան

Հղումներ․

[1] Алексей Филиппов, афиша DAILY, Режиссер аниме Макото Синкай — про «Дитя погоды», смартфоны и бургеры, (https://daily.afisha.ru/cinema/13395-metr-anime-makoto-sinkay-pro-ditya-pogody-smartfony-i-burgery/), հասանելի է՝ 27.10.2025:

[2] Crunchyroll Россия, Интервью с Макото Синкаем | Crunchyroll Россия, (https://www.youtube.com/watch?v=RPQLgMFwFdg), հասանելի է՝ 27.10.2025:

[3] Kenneth Pletcher,  John P. Rafferty, Britannica, Japan earthquake and tsunami of 2011, (https://www.britannica.com/event/Japan-earthquake-and-tsunami-of-2011/Aftermath-of-the-disaster), հասանելի՝ 27․10․2025։

[4] Yusuke Hirata, WORLD INSIGHT, “It Felt Like a Failure,” Losing Sleep, Shedding Tears: Interview with Makoto Shinkai, (https://worldinsight.com/news/culture/it-felt-like-a-failure-losing-sleep-shedding-tears-interview-with-makoto-shinkai-2/), հասանելի է՝ 27.10.2025:

[5] Rafael Antonio Pineda, ANIMENEWSNETWORK, Shinkai's 'your name.' Tops Spirited Away as Highest Grossing Anime Film Worldwide, (https://www.animenewsnetwork.com/news/2017-01-17/shinkai-your-name-tops-spirited-away-as-highest-grossing-anime-film-worldwide/.111141), հասանելի է՝ 27․01․2025։

[6] Ճապոնական ավանդական ալկոհոլային խմիչք է, որը պատրաստվում է բրնձի խմորումից։

[7] ANIMENEWSNETWORK, Interview: Makoto Shinkai, (https://www.animenewsnetwork.com/feature/2016-12-20/interview-makoto-shinkai/.110150), հասանելի է՝ 27․01․2025։

[8] Crunchyroll: Inside Anime, Makoto Shinkai on the Direction of Suzume | Interview, (https://www.youtube.com/watch?v=RdYs29wQZq4), հասանելի է՝ 28․10․2025։