Տարիների հեռվից դիտելով այս ֆիլմերը՝ ապշում ես, թե որքան հեռատես են եղել կինեմատոգրաֆիստները՝ ասես կանխագուշակելով ապագան։
Կինեմատոգրաֆի ստեղծվելուն պես նորաթուխ ռեժիսորները սկսեցին հետաքրքրություն ցուցաբերել գիտաֆանտաստիկայի ժանրի նկատմամբ, ինչն ամենամեծ խիզախությունն էր, եթե հաշվի առնենք այն տարիների տեխնիկայի հնարավորությունները, տեսարանների նկարահանման բարդությունը և այլն։ Այդուհանդերձ, ռեժիսորները ցուցաբերում էին անհավատալի հնարամտություն և կարողանում էին իրականացնել իրենց մտահղացումները։ Առաջին գիտաֆանտաստիկ ֆիլմերի համար թեմատիկ հիմք էին ծառայում գրական ստեղծագործությունները․ ի դեպ, գրականության համար այս ժանրը ևս գրեթե նորություն էր, և գիտաֆանտաստիկ վեպերի ստեղծման ուղղությամբ արվում էին առաջին քայլերը։ Նրանք բնազդաբար զգում էին, որ 20֊րդ դարը հասարակությանն ուղղորդում է դեպի տիեզերք, ուրբանիզացիա, տեխնոլոգիական հեղափոխություն, և անհատին դիտարկում էին այդ զարգացումների համատեքստում։
1.«Ճանապարհորդություն դեպի Լուսին»․ Ժորժ Մելիես
1902թ֊ին նկարահանված այս ֆիլմը գիտաֆանտաստիկայի ժանրում ամենաառաջին կինեմատոգրաֆիական աշխատանքն է՝ ռեժիսոր Ժորժ Մելիեսի գլուխգործոցը։ Ֆիլմը կարճամետրաժ է, նկարահանվել է Մելիեսի սցենարի հիման վրա, վերջինս էլ իր հերթին երգիծանքով օգտագործել է Ժյուլ Վեռնի «Թնդանոթից դեպի Լուսին» և Հերբերտ Ուելսի «Առաջին մարդիկ Լուսնի վրա» վեպերի սյուժեները։ Դեկորների ստեղծմամբ ու հատուկ էֆեկտների իրականացմամբ իր մասնավոր ստուդիայում զբաղվել է անձամբ Մելիեսը։ Ֆիլմի հերոսը մի աստղագետ է, ով զեկուցում է ներկայացնում դեպի Լուսին ուղևորվելու հնարավորության մասին։ Տիեզերանավը, որով պիտի թռչի արշավախումբը, հանդիսանում է թնդանոթի արկ։ Դեպի Լուսին արձակված այդ արկը բարեհաջող վայրէջք է կատարում, և տիեզերական ճանապարհորդները ծանոթանում են լուսնաբնակների հետ։ Տեղացիները հյուրերին դիմավորում են թշնամաբար, սակայն վերջիններս կարողանում են հաղթել նրանց և հապճեպ վերադառնալ Երկիր։ Ֆիլմի պրեմիերան տեղի է ունեցել 1902թ֊ի սեպտեմբերի 1֊ին։ Հետագայում, արդեն մեր օրերում, վնասված կինոժապավենը վերականգնվել է և 2011թ֊ին ցուցադրվել է Կաննի կինոփառատոնում։2.«Ճանապարհորդություն դեպի Մարս»․ Էշլի Միլեր
1910թ֊ին նկարահանված այս փոքրիկ ֆիլմը ամերիկյան առաջին գիտաֆանտաստիկ կինոնկարն է։ Իհարկե, այն անհամեմատելիորեն զիջում է ֆրանսիականին, սակայն ուշագրավ է երկու առումով․ նախ՝ որպես առաջին փորձ, երկրորդ՝ որպես հայտնի գյուտարար Թոմաս Էդիսոնի կինեմատոգրաֆիական փորձ։ Հայտնի է, որ Էդիսոնը հետաքրքրված էր կինոարդյունաբերությամբ և իր ստուդիայում ծավալել էր այն տարիների համար բավականին լայնածավալ կինոարտադրություն։ Սյուժեն մոտավորապես նույնն է․ գիտնականը հայտնաբերում է անշունչ առարկաներն ու մարմիններն օդ բարձրացնելու մեթոդ և սեփական անձի վրա կիրառում է այն՝ հայտնվելով տիեզերքում և վայրէջք կատարելով Մարս մոլորակում։ Այստեղ ամեն ինչ վտանգավոր է ու հսկայական, իսկ գիտնականը՝ լիլիպուտի չափ փոքր։ Ի վերջո, նա կարողանում է անվնաս վերադառնալ Երկիր մոլորակ։ Ֆիլմի ռեժիսորն Էշլի Միլերն էր, ում միջոցով Էդիսոնն իրագործում էր իր մտահղացումները։ Միլերն իր հետագա գործունեության ընթացքում շարունակաբար անդրադարձել է գիտաֆանտաստիկայի ժանրին։ Որպես նկարահանման տեխնիկա օգտագործվել է Թոմաս Էդիսոնի ստեղծած կինետոսկոպ սարքը։3.«Ֆրանկենշտեյն»․ Ջեյմս Սիրլ֊Դոուլի
«Ֆրանկենշտեյն» ֆիլմը նույնպես նկարահանվել է 1910թ֊ին, սակայն իր գեղարվեստական արժանիքներով ու կինեմատոգրաֆիական հնարքներով անհամեմատ ավելի բարձր է, քան «Ճանապարհորդություն դեպի Մարս» ֆիլմը։ Այս կարճամետրաժ կինոնկարը «Էդիսոն» ստուդիայի հերթական արտադրանքն է։ Սյուժեի հիմքում անգլիացի գրող Մերի Շելլիի «Ֆրանկենշտեյն, կամ Ժամանակակից Պրոմեթևս» վեպն է, որը գրականության պատմության մեջ առաջին գիտաֆանտաստիկ ստեղծագործությունն է։ Անհավատալի է, որ այս վեպը գրվել է ընդամենը 18 տարեկան աղջկա կողմից։ Վեպը հրատարակվել է 1818թ֊ին և առաջին անգամ էկրանավորվել է գրեթե 100 տարի անց՝ հետագայում ևս, մինչև մեր օրերը, բազմիցս էկրանավորվելով։ Երիտասարդ ազնվական և գիտնական Վիկտոր Ֆրանկենշտեյնը ստեղծում է առաջին արհեստական մարդուն՝ հրեշավոր արտաքինով մի արարածի, որն ամենուր սկսում է հետապնդել նրան։ Վեպում Ֆրանկենշտեյնը վախճանվում է՝ այդպես էլ չկարողանալով վերացնել իր իսկ ստեղծած արարածին, որը հասցրել էր ոչնչացնել նրա ողջ ընտանիքը, իսկ ֆիլմում Ֆրանկենշտեյնն իր կնոջ հետ միասին ականատես է լինում հրեշի անհետացմանը հայելիների աշխարհում։ Այս ֆիլմում առաջին անգամ օգտագործվել է հայելային արտացոլման էֆեկտը, որը մինչ այժմ էլ հանդիսանում է կինոստեղծողների ամենասիրելի հնարքներից մեկը։ Ֆիլմի ռեժիսոր Ջեյմս Սիրլ֊Դոուլին 150 համր ֆիլմերի հեղինակ է։4.«Դոկտոր Ջեքիլ և միսթր Հայդ»․ Լյուսիուս Հենդերսոն
Կինեմատոգրաֆի էջերում հազիվ թե գտնվի մի սյուժե, որը էկրանավորվել է նույնքան հաճախակի, որքան «Դոկտոր Ջեքիլի և միսթր Հայդի տարօրինակ պատմությունը»։ Շոտլանդացի գրող, նեոռոմանտիզմի ներկայացուցիչ Ռոբերտ Լյուիս Սթիվենսոնի՝ 1886թ֊ին հրատարակված վիպակը գիտաֆանտաստիկ ժանրի ամենաինքնատիպ գործերից էր և առաջին անգամ ի դերև էր հանում անձի երկատվածության գաղափարը, որը հետագայում դարձավ 20֊րդ դարի հոգեբանության և հոգեբուժության կենտրոնական թեմաներից մեկը։ Եթե դիտարկենք վիճակագրության տեսքով, ապա կարող ենք ասել, որ վիպակն էկրանավորվել է յուրաքանչյուր տասնամյակի ընթացքում մի քանի անգամ՝ ընդհուպ մինչև մեր օրերը։ Ամերիկացի ռեժիսոր, ավելի քան 8 տասնյակ ֆիլմերի հեղինակ Լյուսիուս Հենդերսոնի՝ 1912թ֊ին նկարահանված 12 րոպեանոց տարբերակն առաջին էկրանավորումը չէր, բայց սյուժեն գրագետ համառոտագրելու և համոզիչ մատուցելու առումով ամենահաջողվածներից էր համր կինոյում։ Դոկտոր Ջեքիլի և միսթր Հայդի դերերում հանդես է եկել այն տարիների ամենապահանջված դերասաններից մեկը՝ Ջեյմս Քրուզը։ Ֆիլմում առաջին անգամ օգտագործվել է ստոպ֊կադրի տեխնիկական հնարքը՝ Ջեքիլի կերպարանափոխությունը ցույց տալու նպատակով։5.«Քսան հազար լյո ջրի տակ»․ Սթյուարտ Փեյթոն
1916թ֊ին նկարահանված այս ֆիլմը հանդիսանում է Ժյուլ Վեռնի համանուն գիտաֆանտաստիկ վեպի առաջին էկրանավորումը։ Վեպը հրատարակվել է 1870թ֊ին և բազմիցս էկրանավորվել է։ Սթյուարտ Փեյթոնի լիամետրաժ ֆիլմի տևողությունը 105 րոպե է, նկարահանումների վայրը՝ Բահամյան կղզիները։ Այստեղ կինեմատոգրաֆի պատմության մեջ առաջին անգամ իրականացվել են իսկական ստորջրյա նկարահանումներ։ Ֆիլմի բյուջեն ևս տպավորիչ էր՝ 200 հզ դոլար, որ այն ժամանակվա համար կազմում էր պատկառելի գումար։ Չշեղվելով վեպի սյուժետային գծից՝ Փեյթոնը ներկայացրել է Բունդելխանդի արքայազն Դակարի վրեժխնդրության պատմությունը։ Հնդիկների ազատագրման համար բրիտանացիների դեմ պայքարող Դակարը, կորցնելով ընտանիքը, սկսում է ներկայանալ որպես կապիտան Նեմո և կառուցում է հսկայական սուզանավ՝ «Նաուտիլուս» անվանմամբ։ Նա հետապնդում է կապիտան Չառլզ Դենվերին, ով առևանգել էր իր դստերը և թաքցրել էր հեռավոր մի կղզում։ Ծովում հարձակում գործելով նավերից մեկի վրա՝ Նեմոն գերի է վերցնում պրոֆեսոր Արոնաքսին և նրա ուղեկիցներին՝ հետագայում բարեկամանալով նրանց հետ։ Ֆիլմում օգտագործվել են տեխնիկական մի շարք նորամուծություններ։6.«Մեխանիկական մարդը»․ Անդրե Դիդ
Ֆրանսիացի հանրահայտ կատակերգակ դերասան Անդրե Դիդն առավելապես ճանաչված է համր ֆիլմերում իր տասնյակ դերակատարումներով, սակայն նա նաև ռեժիսոր էր ու սցենարիստ։ Իտալական առաջին գիտաֆանտաստիկ ֆիլմը՝ «Մեխանիկական մարդը», որը նկարահանվել է 1921թ֊ին, Դիդի ռեժիսորական աշխատանքներից է։ 80 րոպե տևողությամբ այս ֆիլմը երկար տարիներ համարվում էր կորսված և միայն վերջերս է հայտնաբերվել Սան Պաուլու քաղաքի ստուդիական պահուստներից մեկում, այն էլ՝ առանձին դրվագների տեսքով, որոնք հնարավորինս վերականգնվել ու ամբողջացվել են։ Դիդը ֆիլմում հանդես է եկել դերակատարմամբ։ «Մեխանիկական մարդը» ֆիլմն ուշագրավ է հատկապես այն առումով, որ այստեղ առաջին անգամ ներկայացվել է «ռոբոտ» երևույթը։ Չափազանց դինամիկ այս ֆիլմում պատմվում է հսկայական մարդանման մեքենա հայտնագործած գիտնականի և այդ մեխանիկական հրեշին իրենց շահերին ծառայեցնել ցանկացող հանցախմբի մասին։ Ռոբոտը կառավարվում է էլեկտրամագնիսական ալիքների միջոցով, և վտանգավոր մի կնոջ կողմից ղեկավարվող հանցախումբը սպանում է գիտնականին՝ նպատակ ունենալով տիրանալ և՛ ռոբոտին, և՛ գիտական փաստաթղթերին։ Փախչելով ոստիկանությունից՝ կինը կարողանում է փաստաթղթերի օգնությամբ սովորել ռոբոտի կառավարման եղանակը և դրանով իսկ ահաբեկել ողջ քաղաքը։ Ի վերջո, գիտնականի եղբորը հաջողվում է ստեղծել երկրորդ ռոբոտին՝ վերջինիս հրահանգելով, որ մարտնչի առաջինի դեմ։ Հետաքրքիր է նկարահանված երկու ռոբոտների կռվի տեսարանը։ Ֆիլմն ավարտվում է հանցագործ կնոջ մահով․ այլևս չկարողանալով կառավարել պարտվող հրեշին՝ նա ինքն է դառնում էլեկտրական հոսանքի զոհ։7.«Աելիտա»․ Յակով Պրոտազանով
Երբ Ալեքսեյ Տոլստոյը 1923թ֊ին հրատարակեց իր գիտաֆանտաստիկ վեպը՝ «Աելիտան», Ռուսաստանի գրական շրջանակներում այն ընդունեցին առանց մեծ ոգևորության։ Սակայն այս վեպը մինչ օրս էլ վերահրատարակվում է, իսկ Յակով Պրոտազանովի՝ վեպի հիման վրա 1924թ֊ին նկարահանված ֆիլմը մինչ օրս էլ դիտում են աննվազ հետաքրքրությամբ։ «Աելիտան» միանշանակ կարելի է համարել համր կինոյի դարաշրջանի ամենաոճային ֆիլմերից մեկը՝ թե՛ հերոսների կերպարների ու հագուստի և թե՛ դեկորների առումով։ Եթե այս ամենին գումարենք նաև Պրոտազանովի նորարարական տաղանդը և համր կինոյի աստղեր Յուլյա Սոլնցևայի ու Իգոր Իլյինսկու դերասանական տպավորիչ խաղը, ապա պարզ կդառնա, թե ֆիլմն ինչու է դասվում հին կինեմատոգրաֆի գլուխգործոցների շարքը։ Ֆիլմում պատմվում է այն մասին, թե ինչպես են երկրաբնակները հայտնվում հումանոիդներին պատկանող Մարս մոլորակում և խթանում վաղուց հասունացած սոցիալական պայթյունը։ Մարսի գերագույն խորհրդի ղեկավարի դուստր Աելիտան սիրահարվում է Երկիր մոլորակից ժամանած ինժեներին։ Ի վերջո, ժողովրդական ապստամբությունը պարտություն է կրում, և երկրաբնակները ձեռնունայն վերադառնում են իրենց մոլորակ։ Խորհրդային առաջին գիտաֆանտաստիկ ֆիլմի տևողությունը գրեթե 2 ժամ էր։ Պրեմիերայից դեռևս կես տարի առաջ ֆիլմն արդեն լայնորեն գովազդվում էր, և պատահական չէր, որ ցուցադրությունները 10 շաբաթ շարունակ ընթանում էին լեփլեցուն դահլիճներում։ Քննադատները, սակայն, պակաս ոգևորված էին և Պրոտազանովին մեղադրում էին վեպի սյուժեն խեղաթյուրելու համար։ Խոշոր հաշվով՝ նրանք, թերևս, և՛ Տոլստոյին, և՛ Պրոտազանովին չէին կարողանում ներել այն, որ հեղափոխությունը պարտություն էր կրել, նույնիսկ՝ Մարս մոլորակում։
COMMENTS