Ժան-Պիեռ Մելվիլ․ հանցագործության պոետիկան

Սիդհարթհա Գաութաման՝ Բուդդան, շրջան գծեց կարմիր կավճի կտորով և ասաց. «Եթե մարդկանց, նույնիսկ՝ միմյանց անծանոթ, վիճակված է մեկ անգամ հանդիպել, ինչ էլ նրանց բաժին հասնի, ինչպես էլ ցրվեն նրանց ճանապարհները, նշանակված օրը նրանք անխուսափելիորեն կհանդիպեն կարմիր շրջանում»:

Ֆրանսիական դասական կինեմատոգրաֆը լի է տարբեր վառ կինոռեժիսորներով, դերասաններով ու կերպարներով, որոնք, 20-րդ դարի 50-ական թթ֊ներից ի վեր, սկսեցին ուրույն ուղղություն զարգացնել կինոարվեստում, իսկ 60-ական թթ֊ներին վերելք ապրեցին ու տարածվեցին ողջ աշխարհով մեկ: Այսօր շատերը գիտեն Գոդարին, Տրյուֆոյին, մինչդեռ, ցավոք, քչերն են հիշում կինոռեժիսոր և սցենարիստ Ժան֊Պիեռ Մելվիլին, ով, գուցեև, այդքան մեծ փառք ձեռք չբերեց և չնկարահանեց ֆիլմեր բոլոր ժամանակների համար, սակայն առանց Մելվիլի ավանդի դժվար է պատկերացնել ֆրանսիական կինոարվեստը և ֆրանսիացի մյուս ռեժիսորների գործունեությունը: Դժվար է պատկերացնել նաև նուար ոճում ստեղծված ավելի հաջող կամ ավելի բարձրամակարդակ կինոնկարներ, քան Մելվիլի ֆիլմերն են: Ամերիկյան նուարից ոգեշնչված՝ եվրոպացի ռեժիսորները յուրացնում էին այս ոճի կանոններն ու երանգները և փորձում էին, կրկնօրինակելով 30-ական, 40-ական, 50-ականների ամերիկյան նուար ժանրի կինոնկարները, ստեղծել դրանց նման, բայց նաև սեփական ձեռագրով նկարահանված ֆիլմեր: Հարկ է նշել, որ եվրոպացիների պարագայում արդյունքն ինչ֊որ առումով ավելի հաջողված էր, քանի որ, ոգևորվելով Մ․ Նահանգներում սև ու սպիտակ նկարահանված քրեական թեմաներից ու սյուժեներից, նրանք իրենց ֆիլմերում մատուցում էին սեփական եվրոպական ճաշակը, մտածելակերպն ու էքսպերիմենտները: Այդօրինակ ռեժիսորներից էր նաև Ժան-Պիեռ Մելվիլը, ով, անկասկած, ազդեցություն է գործել այնպիսի կինոգործիչների վրա, ինչպիսիք են Ջոն Վուն, Ջիմ Ջարմուշը, Քվենտին Տարանտինոն...

«Նուարը» ֆրանսերենից թարգմանաբար նշանակում է «սև»: Եվ այդ «սևը» 40-ական, 50-ականներին Ամերիկայում դարձել էր մի ամբողջ ժանր, ուղղություն կինեմատոգրաֆում և գրական արվեստում: «Սև» էին այդ ուղղության գրեթե բոլոր հերոսները, սև էին եղանակն ու տրամադրությունը, սյուժեն ու վերջաբանը: Այդ սևը, բնականաբար, պայմանավորված էր Երկրորդ աշխարհամարտով, ինչպես նաև Մեծ ճգնաժամով, որը տիրում էր ամենուրեք: Ըստ ավանդույթի՝ այս ժանրի հերոսները պետք է լինեին հանցագործ, կանայք՝ մարմնավաճառ, ոստիկանները՝ կոռումպացված, իսկ մարդիկ՝ եսասեր և հույզերից զուրկ: Հետագայում նուարը տարածվեց նաև Եվրոպայում: Ֆրանսիայում այն տարածվեց նաև Մելվիլի շնորհիվ։ 

Մելվիլը ծնվել է 1917թ֊ին հրեաների ընտանիքում: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին մասնակցել է ֆաշիզմի դեմ մղվող պայքարին: Կյանքի այդ փորձը հետագայում արտացոլվել է նրա «Ստվերների բանակը» պատերազմական թեմատիկայով ֆիլմում: Իր իսկական ազգանունը՝ Գրումբախը, նա փոխարինում է Մելվիլ գրական կեղծանունով՝ ի պատիվ դասական գրող Հերման Մելվիլի: Վերադառնալով ռազմաճակատից՝ նա փորձում է աշխատել որպես ռեժիսորի օգնական: Անհաջող փորձից հետո սկսում է սեփական միջոցներով ֆիլմեր բեմադրել: Մելվիլն իրեն համարում էր «ծայրահեղ ինդիվիդուալիստ» և «աջ թևի անարխիստ»: Գերադասում էր աշխատել սեփական կինոընկերությունում՝ պրոդյուսերներից կախվածություն ունենալու փոխարեն: Անշուշտ, նա նկարահանման իր նատուրալիստական ոճով դեր է խաղացել ֆրանսիական Նոր ալիքի սկզբնավորման գործում: Ժան֊Լյուկ Գոդարը, ով համարվում է Նոր ալիքի հիմնադիրը, իր դեբյուտային լիամետրաժ ֆիլմում՝ «Վերջին շնչում» նկարահանում է նաև Մելվիլին: Հենց Մելվիլն է Գոդարին խորհուրդ տալիս պարզապես մոնտաժել ֆիլմի լավագույն դրվագների մասերը, և, այդպիսով, ի հայտ է գալիս կտրատված մոնտաժի տեխնիկան:

«Սամուրայ», 1967թ 

Մինչև 1966թ֊ը Մելվիլը, կարելի է ասել, ստեղծագործում էր այն ժամանակվա գեղարվեստական ֆիլմերի դասական ձևերի շրջանակներում: Այդ ֆիլմերում, որոնցում հաճախ էր նկարահանում երիտասարդ Ժան֊Պոլ Բելմոնդոյին, նա, կարծես թե, լիովին չէր բացահայտում իր պատկերացրած ոճը: «Երկրորդ շունչը» ֆիլմից սկսած՝ նա փոխում է իր բեմադրողական մակարդակը և անցնում ավելի ոճային կինոյի: 

1967թ֊ին Մելվիլը նկարահանում է իր գլուխգործոցը՝ «Սամուրայ» կինոնկարը: Այդ ֆիլմից էլ սկիզբ է առնում նրա և Ալեն Դելոնի համագործակցությունը, որից երկուսն էլ օգուտ են քաղում: Ֆիլմի անվանումից կարելի է թյուրիմացաբար ենթադրել, թե այստեղ շոշափված է ճապոնական կամ չինական թեմատիկան, սակայն այդպես չէ: Պարզապես ռեժիսորը գլխավոր հերոսի մենությունը համեմատում է սամուրայի խոր մենության հետ՝ սառնորեն ակնարկելով, թե ամեն մարդ իրականում միայնակ է, ծնվում, ապրում և մեռնում է նույնպես միայնակ: Այս սիմվոլիկ սամուրայը, ում մարմնավորել է այդ տարիների սեքս֊խորհրդանիշ Ալեն Դելոնը, ֆրանսիացի վարձու մարդասպան է: Նա իր գործի վարպետն է, երբեք ոչ մի հետք չի թողնում, բնակվում է մենության մեջ, և միակ կենդանի շունչը, որ խախտում է այդ մենությունը, վանդակում պահված թռչունն է, որին մարդասպանն առանձնակի ուշադրություն է դարձնում: Նրա կյանքում գոյություն ունի նաև մի կին, ում նա ժամանակ առ ժամանակ այցելում է: Կնոջ կերպարը մարմնավորել է հենց Դելոնի նախկին կինը, ում հետ դերասանն ընտանեկան խնդիրներ ուներ ֆիլմում նկարահանվելուց առաջ: Դրա համար էլ դերասանի ներքին հոգեվիճակը համապատասխանում է հերոսի միայնակ հոգեվիճակին: Հերթական հանձնարարությունը «սամուրայն» այնքան էլ անթերի չի իրականացնում: Պատվիրված զոհին վերացնելու պահին Դելոնի հերոսին նկատում է գեղեցկադեմ երգչուհին, ով, սակայն, հետագայում չի մատնում նրան, և ոստիկանները ճարահատյալ բաց են թողնում կասկածյալին: Անհարթությունների պատճառով սպանության պատվիրատուները որոշում են վերացնել «սամուրային»: Այդպիսով, որս է սկսվում վերջինիս, ոստիկանության և հանցագործների միջև: Գլխավոր հերոսը, կարծես, չոր է դուրս գալիս բոլոր բարդ իրավիճակներից, բայց ամենավերջում, միևնույն է, պարտվում է սեփական զգացմունքների պատճառով: Ողբերգական ավարտի պահին հանդիսատեսը կարեկցանք է զգում նրա նկատմամբ: «Սամուրայը» Մելվիլի ամենահայտնի կինոնկարն է և, իրոք, մեծ ազդեցություն է թողել ապագա ռեժիսորների վրա:

«Ստվերների բանակը», 1969թ

1969թ֊ին Ժան-Պիեռ Մելվիլը նկարահանում է «Ստվերների բանակը» ֆիլմը՝ Ժոզեֆ Կեսելի պատերազմական վեպի հիման վրա: Ֆրանսիացի գաղտնի գործակալները ձգտում են ամեն գնով ազատագրել նացիստների կողմից նվաճված Ֆրանսիան: Ռեժիսորը չափազանց ողբերգական ու տխուր ձևով է արծարծել ֆրանսիական դիմադրության թեման: Ֆիլմի առաջին իսկ դրվագում փարիզյան Հաղթանակի կամարի շուրջ քայլող ֆաշիստական զորահանդեսը վկայում է Մելվիլի անձնական մեղադրանքի մասին, թե ինչպես իրենք՝ ֆրանսիացիները թույլ տվեցին, որ գերմանացիները տեղ գտնեն հենց Փարիզի սրտում: Պատերազմին մասնակցած Մելվիլը, կարծես, առանձնակի քնքշությամբ է վերաբերվում գաղտնի բանակի իր հերոսներին: Միաժամանակ՝ նրան հետաքրքրում է այն փաստը, թե ինչ է անում պատերազմը մարդու հետ, հատկապես՝ այն մարդու, ով բազում զոհաբերությունների դիմելով իր պայքարում՝ արդեն չի կարող ուրիշ ճանապարհով ընթանալ, և ինքնըստինքյան հասունանում են այնպիսի պահեր, երբ այդ մարտիկները ստիպված են հավասարվել իրենց թշնամիներին, դառնալ նրանց պես: Ճակատագիրը չի գթում հայրենիքի խաղաղության համար կռվող անձանց՝ նորանոր տանջալից փորձություններ ուղարկելով նրանց: Վատատես Մելվիլը ֆիլմն ավարտելիս նույնպես չի խղճում իր հերոսներից ոչ մեկին՝ ողբերգական վերջաբան պատրաստելով նրանցից յուրաքանչյուրի համար: Եվ իսկապես՝ պատերազմի տարիներին ֆրանսիական ազատագրական շարժումը մեծ զոհողությունների էր դիմում: Ըստ ռեժիսորի՝ ընդամենը մի քանի հարյուր մարդ էր պայքար մղում նացիստների դեմ: Կինոքննադատները հիմնականում դրական կարծիքներով դիմավորեցին հակաֆաշիստական այս ստեղծագործությունը: Ֆիլմի դերասանական կազմում ընդգրկված էին այն ժամանակվա ֆրանսիական կինոյի ամենահայտնի դերասանները՝ Լինո Վենտուրան, Սիմոնա Սինյորեն, Ժան֊Պիեռ Կասելը և այլք: Մեծ դեր է խաղում նաև ֆիլմի երաժշտությունը, որը հիացնում է իր հանճարեղ պարզությամբ:

«Կարմիր շրջան», 1970թ

Մելվիլի հաջորդ կինոնկարը «Կարմիր շրջանն» էր, որը նկարահանվել է 1970թ֊ին: Այստեղ ռեժիսորն իր բեմադրողական ոճը հասցնում է կատարելության: Մինիմալիստական հստակություն, նվազագույն քանակությամբ երկխոսություններ, սպանությունների շարան... Մերթ քրեական, մերթ դրամատիկ, մերթ նուարի երանգներով այս մելամաղձոտ ստեղծագործությունը գերում է հանդիսատեսին իր խորհրդավոր, անվրդով ու մոխրագույն մթնոլորտով: Դերասանական կազմը փայլուն է, գլխավոր դերում հանդես է եկել Ալեն Դելոնը: Այստեղ ևս նա հանցագործի դերում է, բայց «հանցագործն» այս պարագայում այնքան էլ ճշգրիտ բառ չէ, քանի որ նրա ստեղծած կերպարը չի թողնում ավանդական բացասական հերոսի տպավորություն, այլ՝ ընդհակառակը: Նա հիացնում է իր կերպարով, կեցվածքով և ռոմանտիկ առանձնահատկությամբ: Բնականաբար, այդպիսին է նաև Մելվիլի կերտած ընդհանուր ոճը: Նա քրեական աշխարհին անդրադառնում է տիպիկ ֆրանսիական էլեգանտությամբ՝ հաճելի կերպարանք պարգևելով իր «խամաճիկներին»: Մյուս դերերում հանդես են եկել այնպիսի հանրահայտ դերասաններ, ինչպիսիք են Բուրվիլը, Ջան Մարիա Վոլոնտեն, Իվ Մոնտանը, Ֆրանսուա Պերիեն: Սյուժեն այնքան էլ խառը չէ: Դելոնի հերոսը՝ Կորեն, դուրս է գալիս բանտից, գումար է հայթայթում և ճանապարհ է ընկնում նոր գնած ավտոմեքենայով: Ճակատագրի հեգնանքով՝ նրա մեքենայի բեռնախուց է ցատկում ոստիկաններից փախչող վտանգավոր հանցագործ Ֆոգելը: Ի վերջո, այս երկուսը մտերմանում են և որոշում են իրականացնել իրենց կյանքի մեծագույն կողոպուտը: Բնականաբար, վերջում այս խիզախ և հուսահատ հերոսները, միևնույն է, պետք է պարտվեն, իսկ հաղթանակը պետք է տոնի արդար կոմիսարը: Սակայն սա բարու ու չարի պայքար չէ․ սա, ըստ Մելվիլի, պարզապես իրատեսություն է:

«Ծովի լռությունը», 1949թ

1972թ֊ին Մելվիլը նկարահանում է իր վերջին ֆիլմը: Մեկ տարի անց նա իր մահկանացուն է կնքում Փարիզում: Նրա վերջին ֆիլմը «Ոստիկանն» է: Դարձյալ կարելի է ենթադրել, թե սա քրեական դրամա է՝ պարզապես առավել համեստ ու առավել հանգիստ ձևով մատուցված: Գլխավոր դերում դարձյալ Դելոնն է, բայց այս անգամ ոչ թե հանցագործի, այլ հենց ոստիկանի դերում: Ընդգծելով դերասանի խոր ու ռոմանտիկ աչքերը, ճիշտ դիմագծերը՝ ռեժիսորն այստեղ շատ է օգտագործում խոշոր պլաններ և հնարավորինս երկարաձգում է դրանք: Սյուժեն առանձնապես հետաքրքրություն չի առաջացնում: Ռեժիսորը, կարծես, ինքն էլ ընդամենը պահ առ պահ է խառնվում իր ստեղծած կերպարների կյանքին՝ այնքան էլ մեծ հետաքրքրություն չցուցաբերելով նրանց արարքների հանդեպ: Ներկայացված են փորձառու ոստիկանի քննչական որոնումները, մեծ կողոպուտը, որը նա պետք է բացահայտի, նրա կտրուկ և, միաժամանակ, չարդարացված մեթոդները: Այդ ամենը, թվում է, ոչ մի աշխուժություն չի առաջացնում ոստիկանի ներաշխարհում․ նույնիսկ ամենագլխավոր պահին նրա աչքերը ոչինչ չեն արտահայտում՝ բացի դատարկությունից, ինչպիսին նաև ողջ ֆիլմի ընդհանուր մթնոլորտն է: Նա զուրկ է հույզերից: Եթե դատենք ըստ ժանրի, ապա այս ֆիլմը հիանալի է արտահայտում նուարի ավանդույթները:

«Անտանելի երեխաները», 1950թ

Հարկ է նշել, որ Մելվիլը, անշուշտ, ձևավորեց իր սեփական ռեժիսորական ձեռագիրը: Ոգեշնչվելով ամերիկյան կինեմատոգրաֆից, լինելով դրա ազդեցության տակ՝ նա արտահայտում էր այդ ամենն իր ոճում և հավատարիմ էր մնում նուարի կանոններին: Համագործակցելով ֆրանսիական կինոյի առավել խարիզմատիկ դերասանների հետ՝ նա կարողանում էր ստանալ էֆեկտիվ կերպարներ: Նրա կինոնկարները զուրկ են հարուստ կադրերից կամ իրադարձությունների բուռն ու հուզական զարգացումից: Նրան ավելի շատ հետաքրքրում են սյուժեի արտաքին կողմն ու ընթացող գործողությունը, որոնք տանում են դեպի կուլմինացիոն ավարտ: Մելվիլի վատատեսական կամ մոխրագույն երանգներով աշխարհայացքը հաջողությամբ համադրվում էր այն լուռ ու թաքուն աշխարհի հետ, որը նա փորձում էր բացահայտել: «Կարմիր շրջան» և «Ոստիկանը» կինոնկարներում առկա են մանրամասնորեն ցուցադրված կողոպուտների տեսարաններ: Երկու ֆիլմերում էլ կողոպուտի տեսարանի տևողությունը համապատասխանում է իրական տևողությանը, ինչը միտումնավոր է արված, որպեսզի ֆիլմն ավելի ռեալիստական բնույթ ունենա: Հանդիսատեսին երբեմն կարող է թվալ, թե ռեժիսորը «մոռացել է» ֆիլմի ժամանակային սահմանների մասին, որովհետև Մելվիլը այնքան է ձգում բոլոր տեսարանները, որ ֆիլմը, արդյունքում, շատ ավելի երկար է տևում, քան պետք է: Օրինակ՝ «Ստվերների բանակը» տևում է համարյա երեք ժամ, «Կարմիր շրջանը»՝ երկու ժամ և երեսուն րոպե: Հանդիսատեսը կարող է պահ առ պահ նաև ձանձրանալ, սակայն ոչ այն դեպքում, եթե ոճային ֆիլմերի սիրահար է: Նրանք, ում հոգեհարազատ է այսօրինակ ոճը, չեն կարող չսիրել Մելվիլի ֆիլմերը:

Հովհաննես Վարդումյան