Ջորջո Սթրելերը (1921-1997) հիմնադրել և 50 տարի ղեկավարել է Միլանի լեգենդար «Պիկոլո թատրոնը»՝ առաջին անգամ իրագործելով թատրոնը որպես մշակութային ու կրթական համապարփակ կենտրոն դիտարկելու գաղափարը։ Նրա թատրոնը մեկ հարկի տակ միավորում էր մեծ բեմը, գրադարանը, թանգարանը, գրախանութը, ձայնադարանը և ասուլիսների սրահը։ «Մշակույթը ժամանց չէ, այլ կրթադաշտ»,֊ համոզված էր նա։
20֊րդ դարի երկրորդ կեսի ամենահայտնի թատերական ռեժիսորներից մեկը՝ Ջորջո Սթրելերը բացառիկ ներդաշնակությամբ կարողանում էր համատեղել հոգեբանական արվեստը, էպիկական թատրոնը, հումանիզմի սկզբունքներն ու commedia dell'arte֊ի ազգային ավանդույթները։ Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին նա ընդհատեց թատերական գործունեությունը, որպեսզի մասնակցի հակաֆաշիստական պայքարին։ Նա այն հազվագյուտ արվեստագետներից էր, ով մշակութային դիրքորոշումից բացի՝ ուներ նաև քաղաքացիական հստակ դիրքորոշում, որը երբեք չէր զոհաբերում կարիերային։ Սթրելերի հրապարակված նամակներից մեկը դրա ևս մեկ վկայությունն է։
Թանկագին Ռաֆայելե,
Հիմա, երբ անցյալում են մնացել բեմականացման աշխատանքների ծանր ու հիասքանչ օրերը, և դեռևս չի հասել այն պահը, երբ հանդիսատեսին երևում է քո երկարատև ջանքերի արդյունքը, ուզում եմ հաղորդել իմ ջերմ ողջույնները։ Ինձ ծանոթ է այն ամենը, ինչ զգում ես։
Այս տարիների ընթացքում ես բեմադրել եմ բազմաթիվ ներկայացումներ և անցկացրել եմ բազմաթիվ անքուն գիշերներ՝ ամեն անգամ չկարողանալով հավատալ, որ վերջապես աշխատանքն ավարտված է և ծնվել է մի նոր թատրոն․ ոչ թե թատրոնի նախապատրաստումը, այլ հենց թատրոնը, այսինքն՝ շփումը հանդիսատեսի հետ։
Ինձ ծանոթ են և՛ վախը, և՛ միայնության զգացումը, և՛ հրճվանքի հազվադեպ պահերը, և՛ կասկածը, և՛ ատելությունը, և՛ անսահման սերն այն ամենի հանդեպ, ինչը ողջ կյանքիս ընթացքում տեսնում եմ բեմի վրա՝ մերթ սարսափելիորեն հեռու, մերթ չափազանց մոտիկ, ասես նայում ես հեռադիտակով։
Դու ևս չես խուսափի թատրոնում աշխատողներին, մասնավորապես՝ ռեժիսորներին հետապնդող անբեկանելի օրենքի ազդեցությունից՝ ներքին հակասություններից։
Ռեժիսորներն այն մարդիկ են, ում վիճակված է թատրոնի համար դժվարին այս ժամանակներում մեկուսանալ ու վեր բարձրանալ դերասանների խմբից, թեպետ այդ մեկուսացման հետևանքով գոյացած վերքն այլևս չի բուժվում։
Ըստ էության՝ նրանք կտրվում են իրենք իրենցից և տեղափոխվում են մի խորհրդավոր հարթություն, որը բաժանում է լուսավոր, հնչեղ, շարժումով լի բեմն ու մութ, անձայն, շունչը պահած դահլիճը։ Ռեժիսորները նրանք են, ովքեր անում են ամենածանր աշխատանքը՝ թատրոնը կայացնելով և երբեք բեմ դուրս չգալով։
Նրանք դատապարտված են թատրոնը զգալու «դրսում»․․․ Միշտ։ Նույնիսկ այն պահին, երբ մոգական կայծը միավորում է բեմական խաղի կամավոր խելագարության մեջ խորասուզված մի խումբ մարդկանց։ Դրանում ինչ֊որ հրեշավոր բան կա․ ներկված դեմքերը, լուռ կամ աղաղակող բերանները, առաջ պարզված կամ անօգնական կախ ընկած ձեռքերը, լայն բացված աչքերը, որոնք մատնում են մտավոր լարումը կամ բեմական նիրհի անքուն սթափությունը, և, իհարկե, հանդիսականները, ովքեր խաղին հետևում են լարված ուշադրությամբ ու ինքնամոռաց։
Թերևս, հենց այդ պահից էլ, երբ թատրոնի ֆենոմենը սկսում է իրականություն դառնալ, մենք բացակայում ենք առօրյա իրականությունից, որովհետև մեզ համար թատրոնը մեր ինքնամոռացությունն է փորձերի երջանիկ րոպեների ժամանակ, որովհետև մենք միայնակ ենք ամեն ինչի ու բոլորի դեմ, նույնիսկ՝ ինքներս մեր դեմ, թեպետ մեր առջև, մեր վերևում և մեզ հետ այդքան մեծ թվով մարդիկ կան։ Սակայն մեր միայնությունն անսահման է, քանզի մենք՝ ռեժիսորներս, զուրկ ենք այն ուրախությունից, որ դերասանին պարգևում է խաղը՝ թատրոնի մարդու միակ ու ճշմարիտ ինքնարտահայտման ձևը։ Հավանաբար, հենց այդ պատճառով էլ մենք այդչափ դատարկված ու օտարացած ենք աշխատանքն ավարտելիս։
Ջորջո Սթրելերը՝ դիզայներ Լուչանո Դամիանիի և դիրիժոր Զուբին Մեթայի հետ |
Իրականում այն պետք էլ չէ կանգնեցնել։ Ախ, Ռաֆայելե, այս աշխարհում չկա ավելի միայնակ ու ավելորդ մարդ, քան ռեժիսորն է, որովհետև ներկայացումը, որի մեջ նա արյուն ու քրտինք է դրել, արդեն ծնված է և գոյություն ունի նրանից անկախ ու նրան ի հեճուկս։
Այսպիսով, թանկագին Ռաֆայելե, ծեր, բայց ոչ «վերջացած» ռեժիսորն այս նամակի միջոցով խոստովանում է, որ, ցավոք, ապրում է իր թուլության ու անպիտանիության անանց զգացողությամբ, և գրկում է երիտասարդ ռեժիսորին, ում հետ անցել է իր ճանապարհի կեսը, և ով, հուսանք, ինչ֊որ օգուտ է քաղել այդ ճանապարհից։
Կա մի հիմար ու կարծրատիպային արտահայտություն՝ «անել ինչ֊որ բան՝ քայլելով այլոց դիակների վրայով»։ Բայց կարծրատիպերն արտիստների պարագայում չեն գործում։ Արվեստում, եթե, իհարկե, ցանկանում ես ստեղծել իսկական արվեստ, չի կարելի «քայլել այլոց դիակների վրայով», այսինքն՝ չի կարելի հրաժարվել սկզբունքներից ու զգացմունքներից, նույնիսկ այն դեպքում, երբ այդ ամենը սահմանափակում ու կաղապարում է մեզ։
Այդ կերպ վարվելով՝ մենք սխալ ենք գործում ոչ միայն բարոյականության, այլև ֆունկցիոնալության տեսանկյունից, քանզի դա անբնական է։ Ես՝ մի մարդ, ով այդքան սխալներ է գործել, ասում եմ քեզ՝ նույնիսկ ամենաաննշան թրթուրին պետք չէ տրորել հանուն ամենաանմահ բանաստեղծության․․․
Իհարկե, կա մի բան, որ կցանկանայի ժառանգություն թողնել մյուսներին․ դրանք իմ բեմական լուծումներն են, իմ մեթոդը, որն անտեսանելիորեն առկա է այն ամենի մեջ, ինչ անում եմ։ Եվ ես հարցնում եմ ինքս ինձ․ մի՞թե նա, ով կցանկանա հավատարիմ մնալ այն արվեստին, որ ես թողել եմ բեմում, իրականում հավատարիմ կլինի ինչ֊որ արտաքին վկայությունների և ոչ թե դրանց թաքուն իմաստին։
Կարծում եմ՝ արտաքին նշաններն իմաստ են ձեռք բերում միայն բովանդակության հետ միասին, քանզի թե՛ միջոցները, թե՛ մեթոդները՝ միասին վերցրած և պատճառից անկախ, ոչինչ չարժեն։ Դրանք կլինեն ընդամենը ժեստեր կամ ժեստերի հանրագումար, այլ կերպ ասած՝ թատրոն թատրոնի համար։ Հաջողություն, անհաջողություն, ջանքեր, ձայն, գույներ, ճիչ․․․ Այսինքն՝ ոչինչ։ Ոչինչ, եթե դրա ետևում չկա «մարդկային իմաստ»։
Ամենահիասքանչ ներկայացումը, ամենամեծ արվեստը դատապարտված է մահվան, եթե բացակայում է այն միակ ճշմարիտ արժեքը, որն ի զորու է հաղթահարել մահը։ Հաղթահարել ու հաղթել։ Այդ արժեքը արվեստի մարդասիրական իմաստն է, մարդասիրական ճշմարտությունը, մարդասիրական բարոյականությունը։
Ի վերջո, թատերական գործիչներիս համար կա միայն մեկ, թեկուզև՝ փոքրիկ, բայց հոգեհարազատ իրականություն՝ թատրոնը, որ մենք արարում ենք։ Այդ իսկ պատճառով աններելի սխալ կլիներ մեր առաքելության մասին չմտորելը և թատրոնը սոսկ որպես վայելք ընկալելը։
Ջորջո Սթրելեր
COMMENTS