Կինոռեժիսոր Հենրիկ Մալյանը` գրող, կինոգետ Դավիթ Մուրադյանի հուշերում...
Մի զվարթ ու տխուր բան կար քո մեջ` հայոց հեքիաթների, հայոց գորգերի, հայոց ծեսերի նման: Եվ գուցե դրա համար էլ քո վերջին ֆիլմը Թումանյան եղավ` մեր կարպետները հիշեցնող ֆիլմ…
Մի զվարթ ու տխուր մանուկ էր ապրում քո մեջ` տաղանդի պահապան հրեշտակը, որովհետև, ինչպես Սարոյանն էր ասում, չկա մի ճշմարիտ գրող (նկարիչ, երգահան, ռեժիսոր), որ հոգու խորքում գոնե փոքր-ինչ երեխա չլինի: Եվ գուցե հենց դրա համար էլ ուզում էիր Սարոյան նկարել, ոգեկոչել նրա մանուկներին ու ծերունիներին, որոնց ծիծաղի ու լռության մեջ անվերջ հնչում է «հին երկրի» արձագանքը:
Ափսոս, չնկարեցիր:
Մի դարավոր գրքում ասվում է (բայց մենք հաճախ ենք աններելիորեն մոռանում), որ կյանքը չափվում է ոչ թե կուտակված տարիների քանակով, այլ մեր թողած բարի հետքերի գումարով ու խորությամբ: Քո թողած հետքերը, բարեբախտաբար, և' խորն են, և' շատ, ուստի դու մեկն ես այն երջանիկ հեռացածներից, որոնք անընդհատ վերադառնալու են:«Հիշում եմ ու սիրում»,- ահա մի խորագիր, որ կարող է դրվել քո ամենից ավելի «մալյանական» ֆիլմերի պսակին, քանզի Հուշն ու Սերն են քո հերոսները: Դարբին լինեն նրանք, թե հովիվ, այգեգործ, թե ընտանիքի հայր, Հայաստա'նն է նրանց բնավորությունը, նրանց տառապանքը, նրանց խենթությունը, հավատարմությունն ու երազանքը, ժպիտն ու հառաչանքը, նրանց ուժն ու կենաց արմատը:
Դու մեկն ես նրանցից, ով չի վախեցել իր ֆիլմերում պարզ ու հավիտենական ճշմարտություններ կրկնելուց` գիտենալով, որ փորձությունների ժամին (առօրյա կյանք լինի, թե պատմության ճակատագրական շրջադարձ) հենց այդ պատմություններին զորագրվելու, ավելի ճիշտ` դրանցով անճիգ ու բնականորեն ապրելու շնորհիվ է միայն մարդը մարդ մնում, իսկ ժողովուրդը` ժողովուրդ: Եվ դրանք ես դու փոխանցել ֆիլմից ֆիլմ` իբրև անցյալի դաս, ներկայի խորհուրդ ու գալիքի գրավական:Խնդրում եմ ներողամիտ լինես քեզ «դու» ասելուս համար (առաջին անգամ է), բայց «դու» եմ ասում, որովհետև այդպես ենք խոսում հարազատների հետ:
Տարիներ առաջ, Մոսկվայում, ուշ երեկոյան վերադարձա հյուրանոց, մոտեցա հարկի հերթապահին, որ բանալին վերցնեմ, և իմացա, որ սենյակում նոր բնակիչ է տեղավորվել: Դռան թակոցիս պատասխանեցին ռուսերեն, ներս մտա և տեսա, որ… դու ես: Երկուսիս համար էլ անակնկալ էր, եթե ֆիլմի դրվագ լիներ, կհամարեինք «սարքված» պատահականություն, սցենարական քմահաճույք: Այդպես է, կյանքը հաճախ թույլ ֆիլմերի է նման, բայց ես չափազանց գոհ էի այդ պատեհությունից:
Երկար նստեցինք, խոսքը խոսք բերեց` դու տարված էիր Թոթովենցով, և ես պատմեցի Խարբերդի մասին այն ամենը, ինչ մնացել էր իմ հիշողության մեջ մեր տանը մշտապես մանվող զրույցներից, այն ամենը, ինչ հորիցս էի լսել: Լավ էիր լսում, ժպտում էիր պայծառ, հարցրեցիր, թե որևէ երգ գիտե՞մ արդյոք: Երկու տող միայն` «Խարբերդին ճամփաները նեղ են, չանցվիր, սառն են ջուրերը, չեն խմվիր առանց յարի…»: Առավոտյան դու կրկնում էիր այդ տողերը:Մահվանիցդ մեկ-երկու օր առաջ զանգահարեցիր ու խնդրեցիր, որ մի ձեռագիր կարդամ ու տպավորություններս հայտնեմ քեզ: Քոնը չէր, ուրիշի գրած էր, և ասացիր, որ ինքդ հիմա «սիրտ ու ժամանակ չունես» կարդալու: Կարդացի, երբ արդեն հրաժեշտ էինք տվել քեզ, և ափսոս, որ էլ երբեք չենք խոսելու ո'չ ձեռագրերի, ո'չ շախմատի, ո'չ Խարբերդի, Թիֆլիսի ու Երևանի, ո'չ մեր կինոյի մասին, որը դեռ շատ ունի և շատ է զգալու քո կարիքը, որովհետև արվեստագետի տեղը միշտ բաց է մնում: Որովհետև տաղանդն ինքն է բերում իր տեղը և իր հետ էլ տանում այն:
Ես չեմ ուզում պատմել քեզ ա'յս գարնան մասին: Լավ կլինի չիմանաս, թե ինչ վերքեր են բացվել մեր հողում ու հոգիներում: Չնայած, երբեմն ինձ թվում է, թե մեր խինդը կամ արցունքները միշտ տեսանելի են նրանց, ովքեր հարազատաբար են ապրել մեզ հետ: Մանավանդ` քեզ, մանավանդ, որ կտոր մը հող է դարձել մարմինդ և կտոր մը երկինք` հոգիդ…
Դավիթ Մուրադյան
1989թ
