Ֆեդերիկո Ֆելինի. «Սատիրիկոնը» ստեղծելիս

Հատված Ֆեդերիկո Ֆելինիի «Կինոարարում» ինքնակենսագրական գրքից:

Կինո և գրականություն. այս համադրումը սովորաբար ծնունդ է առնում վեճերի, առաջնություն հետամտելու եռուզեռի, ինչ-ինչ կեղծ փոխկապակցվածություն հաստատելու ձգտման մեջ: Արվեստի յուրաքանչյուր գործ ապրում է հեղինակի հղացած ու հաղորդած չափումներում. այն ուրիշ լեզվի վերածել, թարգմանել` կնշանակի ջնջել, ժխտել այն: Երբ կինեմատոգրաֆը դիմում է որևէ գրական ստեղծագործության, արդյունքը միշտ էլ լինում է էկրանավորումը, որը լավագույն դեպքում կրում է իլյուստրատիվ բնույթ և պահպանում է բնագրի զուտ արտաքին նմանութունը․ մնում են սյուժեն, իրավիճակը, գործող անձինք, մի խոսքով՝ փաստերի, զուգորդումների և վիճակների ամբողջ շարք, որն առավել լայն ընդգրկումով և շատ ավելի մեծ շռայլությամբ, համոզչությամբ ու անմիջականությամբ մարդուն կարող են ընձեռել ամենօրյա իրականությունն ուսումնասիրելու նրա ունակությունն ու լրագրերի ընթերցումը:

Էկրանը մեր առջև բացում է իր աշխարհները, անում իր պատմությունները, պատկերման մեթոդով ներկայացնում իր պերսոնաժներին: Նրա արտահայտչամիջոցները երազների պես պայմանական-ներազդու են: Մի՞թե նման պատկերներով քեզ չի դյութում, վախեցնում, հիացնում, վշտացնում, ոգեշնչում երազը: Իմ կարծիքով՝ խոսքը, երկխոսությունը կինոյում ավելի շատ անհրաժեշտ են ինֆորմացիայի համար, որ հնարավոր լինի գիտակցաբար հետևել սյուժեի զարգացմանը, ու նաև այն բանի համար, որ այդ սյուժեն ճշմարտանման դարձնի մեր առօրյա իրականության տեսանկյունից: Սակայն հենց այդօրինակ գործառնությունը, որի հետևանքով կինոյի պատկերներն սկսում են արտացոլել, այսպես կոչված, սովորական իրականությունը, զրկում է դրանք, թեկուզև մասնակիորեն, ռեալության մթնոլորտից, որ այդքան հատուկ է երազներին, սրանց տեսողական լեզվին: Այո, համր ֆիլմը օժտված է այն խորհրդավոր հմայքով և ներազդու ուժով, որոնց շնորհիվ հնչուն ֆիլմից ավելի ճշմարտացի է դառնում հենց այն պատճառով, որ համր կինոն ավելի մոտ է երազների պատկերներին, որոնք միշտ էլ առավել կենդանի և իրական են, քան այն ամենը, ինչ տեսնում ենք արթմնի և կարող ենք շոշափել:

Եվ այսպես, ինչո՞ւ ես դիմեցի «Սատիրիկոնին»:
Ինչո՞վ ինձ գրավեց Պետրոնիոսը:
Որևէ գործի ձեռք զարկելիս ինձ անհրաժեշտ է մի ինչ-որ առիթ, բայց թե ինչու «Սատիրիկոնն» ընտրեցի` ինքս էլ չգիտեմ:

Առաջին անգամ Պետրոնիոսի այդ գիրքը կարդացել էի տարիներ առաջ, դեռ լիցեյում սովորելիս, արտադասարանային ընթեցանության համար նախատեսված հրատարակությունում, ուր այնպիսի կեղծ բարեպաշտական ամորձատված նկարազարդումներ կային, որոնք պարզապես չէին կարող ամեն տեսակ ցանկասիրական զուգորդումներ չառաջացնել: Պատանեկան այդ ընթերցումն ընդմիշտ զարմանալիորեն կենդանի հիշողություններ ու հետաքրքրություններ էր թողել, որը ժամանակի ընթացքում վերածվել էր մշտատև ու մշուշոտ գայթակղության: Եվ ահա այժմ, շատ տարիներ անց, ես վերընթերցեցի «Սատիրիկոնը»` թերևս ոչ այնքան ագահ հետաքրքրությամբ, բայց և ոչ պակաս հաճույքով, քան այն ժամանակ, և ֆիլմ ստեղծելու անզուսպ ցանկություն առաջացավ:
«Սատիրիկոնն» առեղծվածային ստեղծագործություն է ամենից առաջ այն պատճառով, որ կցկտուր է: Սակայն այդ կցկտուրությունը որոշ իմաստով խորհրդանշական է: Այն ասես խորհրդանշում է բուն անտիկ աշխարհի կցկտուրությունը, ինչպիսին այդ աշխարհը պատկերացնում ենք այսօր: Հենց դրա մեջ եմ տեսնում թե՛ երկի և թե՛ այնտեղ պատկերված աշխարհի ճշմարիտ գրավչությունը: Այն կարծես անծանոթ բնապատկեր է թանձր մշուշաքողի հետևում, որ ժամանակ առ ժամանակ պատռվում է` թույլ տալով գոնե վայրկենապես որևէ բան տեսնել: Վերածննդի դարաշրջանի հումանիստների անտիկ աշխարհի վկայակոչումն անհրաժեշտ էր ինքնազարգացման, ինքնարտահայտման համար. նրանք անտիկ աշխարհի վրա պրոյեկցում էին իրենց ինչ-ինչ կանխակալ պատկերացումը դրա մասին: Իսկ ես ոչինչ չեմ կարող պրոյեկցել, քանի որ ինձ համար անտիկ աշխարհն անվերադարձ կորսված աշխարհ է, և իմ անգիտությունից դրա հետ կարող եմ սոսկ այնպիսի հարաբերություններ հաստատել, որոնք կառուցված են պատմական գիտելիքների, պատմական բնույթի տեղեկությունների հետ ամենևին կապ չունեցող ֆանտազիայի, երևակայության, ենթադրությունների և տպավորությունների վրա:

Դպրոցը, համենայնդեպս այն, որտեղ սովորել եմ, գրեթե միշտ մեզնից հեռացնում, անգործուն է դարձնում այն գիտելիքները, որ պետք է տար մեզ․ մեր վզին փաթաթելով իր տեսակետը՝ դպրոցն աղքատացնում է գիտելիքները, վերածում վերացական, անիմաստ տեղեկությունների անվերջ շղթայի, որոնք, վերջ ի վերջո, հարաբերակցվում են միայն իրենք իրենց հետ, այլ կերպ ասած` ոչ մի բանի հետ: Հեթանոսական աշխարհի հայտնագործումը, դրա մասին այն տեղեկությունները, որ ստանում ենք, օրինակ, դպրոցում, կրում են պարզապես թվարկողական, անվանողական բնույթ և մեր մեջ առաջացնում են անվստահություն, տաղտուկի, անտարբերության մի խառը զգացում և, իհարկե, ծայրահեղ դեպքում` գռեհիկ, սոլդաֆոնական և նույնիսկ փոքր-ինչ ռասիստական հետաքրքրություն. այդպիսի զգացում կարող է հարուցել քեզ հետ կապ չունեցող, հեռավոր (ասենք, մաթեմատիկան կամ քիմիան) և անախորժ մի բան, ինչպես, օրինակ, նախազորակոչային պատրաստությունը:
Հին ավերակնե՞րը: Ապիյան ճանապա՞րհը: Կամ, ավելի ճիշտ, պատմության դասագրքերում և փոստային բացիկների վրա պատկերված հին ավերակների և Ապիյան ճանապարհների լուսանկարնե՞րը: Գունազարդ տեսիլներ, անարյուն կերպարներ, գերեզմանոցային տեսարաններ, որ թախիծ, տխրություն են ներշնչում, և ասես հուրախություն ֆոտոսիրողների, հատկապես այդ ավերակները մայրամուտին` լույսի հակառակ կողմից նկարահանող գերմանացի սիրողական լուսանկարիչների, – առաջին պլանում` գառնուկների զույգ:

Պոմպեյի որմնանկարնե՞րը: Հերկուլանո՞ւմը: Այն, ինչ տեսել էի Կապիտոլիումի թանգարանում, ինձ գրեթե չհուզեց, քանի որ այն զգացումները, որ կարող էին հարուցել դրանք, բթացել էին դեռևս դպրոցական տաղտկալի դասերի ժամանակ: Այն վսեմ անշարժությունը, որ տիրում էր հնագիտական թանգարանում, չգիտես ինչու, վերակենդանացնում է հենց վաղեմի դպրոցական գիտելիքները կամ անձնական պատահական տպավորությունները: Պարապ աչքերով մարմար մի կիսանդրի հիշողությանս մեջ հանկարծ կենդանացրեց գյուղում ապրող Յոլա անունով իմ ազգականուհու տառապալ և հուզախռով դեմքը. այդ աղջնակը շիկակարմիր մազեր ուներ, հիվանդոտ էր, հիշում եմ, որ նա պառկած էր անկողնում, և շարունակ ջուր էին տալիս նրան: Մի պահ ինձ թվաց, որ իմ և քարի մեջ ինչ-որ անորսալի կապ ստեղծվեց, ինչ-որ վաղանցիկ մեղսակցություն: Կիսանդրու դեմքը նման էր Յոլայի դեմքին, և ես շոյեցի նրա խառնիխռիվ քարե մազերը. «Ինչ իմանամ, գուցե դու կկարողանաս ինձ մի քիչ օգնել... Սոլոնինա» (կիսանդրու պատվանդանի փոքրիկ ցուցանակին այդ անունն էր): Սակայն դեռ նոր էի այդ բանն անցկացրել մտքովս, երբ ինձ ուղեկցող քաջագիտակ բարեկամս նկատեց, որ Սոլոնինան հաշվեհարդարի և խաչելության վարպետ է եղել, և նրա համար ամենամեծ բավականությունը եղել է իր սեփական ձեռքերով մարդկանց` աստծուն մատուցելիք զոհերի կրծքից սիրտը պոկելը:
Այդ հիշողությունները պահպանող հոգեկան շերտը շատ խորն է, ուրիշ առասպելների, ուրիշ կերպարների, ուրիշ պատմությունների հազարամյա շերտերի տակ:

Այս անգամ նույնիսկ տիպաժների ընտրությունն ինձ կանգնեցնում է փակուղու առաջ, շփոթեցնում է: Սովորաբար յուրաքանչյուր ֆիլմիս պատկերային հիմքը ամենահուսալի միջոցն է, ամենաստույգ եղանակը, որ հնարավորություն է տալիս հասկանալ դրա իմաստը. սակայն այս անգամ ֆիլմի սյուժեն ուրվագծվում է դժվարությամբ, մի տեսակ անկայուն է, երբեմն նույնիսկ` անկապ: Չկա ոչ մի օրինակ, ոչ մի գեղագիտական կանոն, որին կարելի լիներ հետևել, որը գոնե կհամապատասխաներ իմ այն աղոտ պատկերացումներին, թե ինչ եմ ուզում անել: Ավանդական բոլոր արտահայտչամիջոցները խճճվել են, շրջվել, և եթե ինձ, համենայնդեպս, թույլ տամ տարվել դրանցով, արդյունքը կարող է միանգամայն անսպասելի կամ պարզապես աղետալի լինել: Երբեմն, պատահում է, ասում եմ` «Վա՛հ, ախր այս մարդն իսկական հռոմեացու դեմք ունի», սակայն բավական է հռոմեացու շորեր հագցնես ու դիմահարդարես, որպեսզի նա անմիջապես հողային վարչության ծառայողի կամ տրամվայ վարողի նմանվի: Մեսալինան, որի գլուխը տեսել եմ Կապիտոլիումի Օլիմպոսում, հավկիթավաճառ կնոջ նման դեմքի անխռով ու բարի արտահայտություն ունի:

Իսկ ահա անցած գիշեր՝ Կոլիզեում... Այդ անճոռնի քարակույտը, որ լուսնկա բնատեսարան է հիշեցնում, այդ հսկայական, ժամանակից մաշված և քաղաքի կենտրոնում հողի մեջ ներաճած կառափը մի պահ ինչ-որ այլմոլորակային քաղաքակրթության բեկոր երևաց աչքիս, և ես այն, սակայն, զգացի,– առաջի՜ն անգամ,– որ սուզվում եմ քնի բաբախուն անդորրի մեջ, որ դողում եմ նախազգացումներից ու երևակայության խաղից:

Սակայն վերջ տանք այս անզուսպ ֆանտազիաներին և դառնանք ֆիլմին: Այսպես, ուրեմն, ես կուզեի հետևյալն անել. հորինել հին հռոմեական մի այնպիսի աշխարհ, որ թվար, թե այն կյանքի է կոչվել կախարդանքի միջոցով: Ինչպես հնագետն առանձին խեցեբեկորներից վերակազմում է թեկուզև անավարտ, մանրատված, խեղված մի ձև, որը, սակայն, թույլ է տալիս իր մեջ տեսնել սափոր, տղամարդու գլուխ, կամ կնոջ դեմք, այդպես էլ, հուսով եմ, ֆիլմն էլ իր անավարտ դրվագներով (մեկը` առանց սկզբի, մյուսը` առանց վերջի, երրորդը` առանց մեջտեղի) կկարողանա հնարավորություն ընձեռել, որ մենք կռահենք, ճանաչենք անհետացող աշխարհի սահմաններն ու նախանշանները, այն էակների կյանքը, որոնց բարքերն ու սովորույթները անհասկանալի են մեզ, ծեսերն ու առօրյա իրականությունն այն մայրցամաքի, որը սուզվել է ժամանակի գալակտիկայի մեջ: Պատմական ճշմարտացիությանը հավատարիմ մնալը, հետևաբար և՝ գրքային վավերագրայնությունը, որևէ պատմական անեկդոտի փաստագրական կողմը, պատումի օրգանական բնույթը անհարկի են մի ստեղծագործության մեջ, որի հեղինակը ձեռնամուխ է լինում «վերակենդանացնել» մեզնից այդքան հեռու մարդկանց, մի տեսակ որսալ նրանց, ներկայացնել ողջ բնականությամբ, ցույց տալ, թե ինչպես են նստում-ելնում, կռվում, ծվատում միմյանց, ծնվում, մեռնում,– մարդիկ, ովքեր ջունգլիների թավուտների վայրի գազանների նման կարծես չեն զգում, որ ինչ-որ մեկը հետևում է իրենց:

Գուցե այս ամենը պարապ խոսակցություն է: Սակայն դա ինձ օգնում է, որ հրահրեմ, առաջ մղեմ ֆիլմը, ստիպեմ ազատվելու ենթադրվող, անորոշ ձևերի մշուշից, հարկադրեմ երևալ, ի հայտ գալ, հնարավորություն ընձեռեմ, որ ճանաչի ինքն իրեն: Կուզեի, որ ֆիլմը հանդիսատեսին թույլ տար թափանցելու այդ պեղված աշխարհի խորքը, ցուցադրեր ասես դեռևս հողի տակ գտնվող բաներ: Ֆիլմն իր կառուցվածքով պետք է լինի անհամաչափ, կցկտուր. երկար, լավ մշակված կտորները պետք է մեջընդմիջվեն կարծես տարակա, ոչ ցայտուն, հատվածայնության պատճառով չվերականգնվող դրվագներով: Դա կլինի ոչ թե պատմական, այլ գիտաֆանտաստիկական կինոնկար: Ասքիլտոսի, Էնքոլպիոսի, Տրիմալքիոնի ժամանակների Հռոմը շատ ավելի հեռավոր ու անհավատալի է, քան Ֆլեշ Գորդոնի մասին պատմող կոմիքսներում անհայտ, անծանոթ մոլորակներն են:

Ինքս ինձ հարց եմ տալիս` իսկ կհաջողվի՞, արդյոք, մեր գիտակցությունից ջնջել պատմության և քրիստոնեության երկու հազար տարիները, կարելի է՞, արդյոք, փորձել պատկերացնել մեր այնքան հեռավոր նախնիների առասպելները, վարքագիծը, սովորույթները` առանց նրանց վերածելու ինքնագոհ բարոյախոսության օբյեկտների, առանց դատապարտելու նրանց, խուսափելով քննադատական վերապահումներից, հաղթահարելով հոգեբանական խոչընդոտներն ու նախապաշարումները: Թերևս՝ ոչ: Եվ, այդուհանդերձ, ես ուզում եմ մշակել սեփական պարզ, անկանխակալ մի հայացք, որը թույլ կտա հանգիստ թափանցել այլ չափումների մեջ: Հնարավոր է` անտիկ աշխարհ երբեք էլ չի եղել, սակայն կասկածից վեր է, որ մենք այն տեսել ենք մեր երազներում: «Սատիրիկոնը» երազի նման առեղծվածային վճիտություն, անհասանելի անաղարտություն պետք է ունենա: Այստեղ ամենադժվարը կլինի միաժամանակ երկու զուգահեռ և բոլորովին հակառակ գործողություններ կատարելը: Գտնված է ֆիլմի ամեն ինչը` դեմքերը, շարժուձևը, իրավիճակները, իրերը, շրջապատի ողջ կահավորությունը: Այդ արդյունքին հասնելու համար ստիպված կլինեմ վստահել ֆանտազիայի դիմելու իմ հակումին: Սակայն հետո հարկ կլինի երևակայության այդ արգասիքներն ինչ-որ ձևով կոնկրետացնել, որպեսզի կարելի լինի դրանք զննել վերստին ու համոզվել, որ մնացել են անձեռնմխելի և, միաժամանակ, անճանաչելի են դարձել: Ի դեպ, չէ՞ որ նույնն է կատարվում նաև երազների դեպքում: Դրանց բովանդակությունն ունի խորապես անհատական բնույթ, սակայն երազի միջոցով մենք ինքներս մեզ չենք արտահայտում, քանի իր արթնանալուն պես մեր և մեր երազների միջև միակ հնարավոր իմացական կապը մի տեսակ անհեթեթ է դառնում:

Ես կարող էի ասել, որ կայսրության անկման շրջանի Հռոմը շատ նման է մեր ժամանակակից աշխարհին՝ կյանքը վայելելու կույր տենչով, բռնության նույն սանձարձակությամբ, սկզբունքների բացակայությամբ, նույն վհատությամբ, նույն թեթևամտությամբ: Ես կարող էի ասել, որ «Սատիրիկոնի» հերոսներ Էնքոլպիոսն ու Ասքիլտոսը շատ նման են մեր հիփիներին. նրանք նույնպես ենթարկվում են սեփական մարմնի պահանջներին, միայն թմրադեղի մեջ որոնում «նոր չափումներ», ոչ մի պրոբլեմ չեն ընդունում: Այո՛, ես կարող էի այդ ամենն ասել և, հնարավոր է, այնքան էլ հեռու չէի լինի ճշմարտությունից: Սակայն իմ բոլոր ավելի կամ պակաս համոզիչ բացատրություններն, ըստ էության, մեծ արժեք չունեն: Կարևորն այն է, որ այս ֆիլմը ստեղծելով՝ ես կրկին բավականություն և բերկրալի հուզում եմ ապրում, մինչդեռ վախենում էի, թե արդեն ընդմիշտ կորցրել եմ այդ զգացումը: Չէ, ֆիլմ ստեղծելու ցանկությունս, երևում է, դեռ չի անցել․․․