Պավել Արսենով. իրականացած ու չիրականացած երազանքներ

«Կարծում եմ՝ մարդը պետք է ազնիվ լինի ինքն իր հանդեպ, իր մտերիմների հանդեպ և իր հայրենիքի հանդեպ, որքան էլ կյանքը ծանր ու անելանելի թվա։ Իհարկե, մեզ ամեն ինչ դժվարությամբ է տրվում, և պետք է կարողանալ հաղթահարել այդ ֆիզիկական ու բարոյական դժվարությունները»։ Պավել Արսենով

Շատերը նրան մինչ օրս էլ ճանաչում են նախևառաջ «Եռանկյունի» սիրված ֆիլմում ոչ պակաս սիրված դարբին Մկոյի դերակատարմամբ: Բարեսիրտ, հաղթանդամ, համեստ ու նրբազգաց Մկոն, սակայն, ընդամենը մեկն է ռուսաստանաբնակ հայ տաղանդավոր ռեժիսոր Պավել Արսենովի բազմաթիվ հիշարժան աշխատանքներից: Նա հնարավորություն կունենար շատ ավելին անելու, եթե կյանքից չհեռանար 63 տարեկան հասակում․․․

Արսենովը նկարահանման հրապարակում

«Երբ ուզում եմ բացատրել նպատակը, ինձ սկսում են տանջել գիշերային մտորումները, առօրյա ունայնությունը, ստուդիայի խճճված միջանցքները: Սահմանված ժամկետում պիտի հանձնվի որակյալ կինոարտադրանք: Բայց ինձ տանջում է «հանուն ինչի» հարցը: Գնացքը շարժվում է, մենք մտորում ենք՝ որտեղ փոխել սլաքները, իսկ երկաթուղագիծը մեկն է։ Կինոն պիտի դադարի խաղալիք լինել մեծահասակների ձեռքում։ Իմ երազանքներում ես տեսնում եմ մանկական ստուդիա, որտեղ միասնական կինոարտադրության շրջանակներում և մեկ տանիքի տակ նկարահանվում են խաղարկային, մուլտիպլիկացիոն, վավերագրական, բազմասերիանոց և կարճամետրաժ ֆիլմեր երեխաների համար։ Եվ չկա ոչ մի արգելք։ Բայց դա մասշտաբային գաղափար է և, ցավոք, առայժմ անիրագործելի։ Եթե հիմա չի կարող լինել մանկական կինոյի մայրցամաք, թող լինի գոնե կղզյակ։ Չէ՞ որ ինչ-որ մեկը պիտի վերջապես միավորի այն ստեղծագործողներին, ովքեր ունակ են աշխատելու երեխաների համար։ Մենք հողագործներն ենք, իսկ իսկական բերքը հավաքելու են նրանք, ում համար մենք այսօր ցանում ենք»։

Պավել Արսենովը ծնվել է 1936թ-ին Թբիլիսիում, հայկական ընտանիքում։ Ավարտելով Թբիլիսիի երկրաբանական ինստիտուտը՝ նա որոշում է աշխատել ոչ թե իր մասնագիտությամբ, այլ կինեմատոգրաֆի աշխարհին հնարավորինս մոտիկ մի տեղում, և, օգտագործելով առաջին իսկ հարմար տարբերակը, որպես բանվոր՝ աշխատանքի է ընդունվում «Վրացֆիլմ» կինոստուդիայում։ Հենց այստեղ էլ նա վերջնականապես վճռում է իրեն նվիրել կինոարվեստին և շուտով մեկնում է Մոսկվա՝ կինեմատոգրաֆիայի համամիութենական պետական ինստիտուտում սովորելու։ Զուգահեռաբար աշխատում է գիտահանրամատչելի ֆիլմերի ստուդիայում։ 1963թ-ին Արսենովն ավարտում է ինստիտուտը և աշխատանքի անցնում Մ. Գորկու անվան կինոստուդիայում՝ որպես ռեժիսորի ասիստենտ։ Հենց այստեղ էլ նա, արդեն որպես ինքնուրույն ռեժիսոր, նկարահանում է իր առաջին երկու կարճամետրաժ ֆիլմերը՝ «Արևածաղիկը» և «Լյոլկան», իսկ 1967-ին նկարահանում է իր առաջին լիամետրաժ ֆիլմը՝ «Փրկեք խեղդվողին» կատակերգությունը։

«Եղջերու արքան»

Պավել Արսենովի հանրաճանաչությունը, սակայն, սկիզբ առավ 1969թ-ին, երբ նա իտալացի դասական գրող Կառլո Գոցիի համանուն պիեսի հիման վրա նկարահանեց «Եղջերու արքան» երաժշտական թատերականացված ֆանտաստիկ հեքիաթը։ Երիտասարդ ռեժիսորին հաջողվեց ներդաշնակորեն համադրել իտալական commedia dell'arte-ի ավանդույթներն ու ռուսական երաժշտական ռոմանտիկ կինոհեքիաթների ոճը։ Ֆիլմի հաջողությանը նպաստեցին նաև Միքայել Թարիվերդիևի հիասքանչ երաժշտությունը և դերասանական բարձրակարգ կազմը՝ Յուրի Յակովլևի, Սերգեյ Յուրսկու, Օլեգ Եֆրեմովի, Օլեգ Տաբակովի, Վալենտինա Մալյավինայի, Ելենա Սոլովեյի և այլոց մասնակցությամբ։ Ֆիլմի սյուժեի հիմքում այն բարոյախոսական ճշմարտությունն է, որ սիրող սիրտը չի ենթարկվում խաբեության և ցանկացած կերպարանքի տակ ճանաչում է իր սիրեցյալին։ Ցավոք, ֆիլմի նկարահանումների ընթացքում իրականությունն Արսենովին բոլորովին այլ ճշմարտություններ էր թելադրում, քանի որ նա այդ ժամանակ ապրում էր անձնական մեծ դրամա։ Նրա կնոջ՝ ֆիլմի գլխավոր դերակատարուհի Վալենտինա Մալյավինայի հետ հարաբերությունները մեծ էկրանից այս կողմ այնքան լարված էին, որ անավարտ էր թողնվել նույնիսկ ֆիլմի վերջին տեսարանի նկարահանումը։ Հայտնի է, որ ամուսնական զույգը կորցրել էր նորածին երեխային, և նրանց հարաբերությունները, ի վերջո, չդիմացան այդ փորձությանը, թեպետ փոքր դեր չխաղաց նաև Մալյավինայի էքսցենտրիկ խառնվածքը, որը, թվում է, անընդհատ փնտրում էր նոր հույզեր ու հրապուրանքներ։ Ընտանեկան երջանկություն ռեժիսորին պարգևեց երկրորդ ամուսնությունը, որը ձգվեց մինչև նրա կյանքի ավարտը։

«Սիրելիներից մի՛ բաժանվեք» 

1970-ականներին Արսենովը նկարահանեց հետպատերազմյան Թբիլիսիի դեռահասների փողոցային կյանքը և անձամբ իր պատանեկության տարիները արտացոլող «Եվ այդժամ ես ասացի՝ ոչ» հոգեբանական դրաման։ Այնուհետև նկարահանեց Խոջա Նասրեդինի արկածների մասին պատմող «Հալվայի համը» երաժշտական հեքիաթը։ Արսենովի հաջորդ երկու ֆիլմերը ռոմանտիկ մելոդրամներ էին, որոնք անմիջապես սիրվեցին հանդիսատեսի կողմից և մրցանակների արժանացան համամիութենական կինոփառատոներում. «Զգացմունքների խռովմունք» և «Սիրելիներից մի՛ բաժանվեք» ֆիլմերը այսօր էլ դասվում են խորհրդային կինեմատոգրաֆի ամենահուզիչ էջերի շարքը։ «Սիրելիներից մի՛ բաժանվեք» ֆիլմում գլխավոր հերոսներին մարմնավորել է այն տարիների ռուսական կինոյի ամենագեղեցիկ ամուսնական զույգերից մեկը՝ Ալեքսանդր Աբդուլովն ու Իրինա Ալֆյորովան։

Հինգ տարվա ստեղծագործական դադարից հետո, 1984թ-ին, Արսենովը սկսում է Խորհրդային միությունում տարիներ շարունակ կուռքային համարվող «Հյուրը ապագայից» մանկական բազմասերիանոց գիտաֆանտաստիկ ֆիլմի նկարահանումները։ Այսօր արդեն դժվար է հավատալ, որ միլիոնավոր դպրոցականների ամենասիրելի ֆիլմերից մեկի նկարահանումները երկար ժամանակ վտանգված էին, որովհետև կինոստուդիայի ու հեռուստատեսության ղեկավարությունը պնդում էր, թե խորհրդային դպրոցականներին պետք չեն այլմոլորակայինները և ժամանակի մեքենայով ապագայից ներկա ու ներկայից ապագա տեղափոխվող արկածախնդիր երեխաները։ Արսենովին հրաժարվում էին ֆինանսավորում տրամադրել, սակայն նա վստահ էր, որ ֆանտաստ գրող Կիր Բուլիչովի ստեղծագործության էկրանավորումը դուր կգա երեխաներին։ Եվ նա չէր սխալվում։ Մեծ դժվարությամբ կյանքի կոչելով իր մտահղացումը՝ Արսենովը անմիջապես հայտնվեց շռնդալից հաջողության կիզակետում։ 1985թ-ին, ֆիլմի պրեմիերայից հետո, հեռուստատեսությունը, կինոստուդիան, ռեժիսորը, սցենարիստն ու ֆիլմի պատանի դերակատարները անհամար նամակներ ստացան երախտապարտ հանդիսատեսից, որն իրականում հոգնել էր խորհրդային ստանդարտ ու միանման կինոնկարներից՝ սպասելով որևէ արդիական, թարմ, գրավիչ ու անսովոր նորույթի։ Ֆիլմում հնչող «Հիասքանչ գալիք» երգը դարձել էր դպրոցականների նորընծա հիմնը, և բոլորն անգիր գիտեին այն։

«Հյուրը ապագայից»

1987թ-ին, նախորդ ֆիլմի հաջողությամբ ոգեշնչված, Արսենովը նկարահանեց արդեն սիրված հերոսուհի Ալիսա Սելեզնյովայի արկածների շարունակության մասին պատմող «Մանուշակագույն գունդը» ֆիլմը, որը, սակայն, չկարողացավ կրկնել «Հյուրը ապագայից» կինոնկարի հաղթարշավը, թեպետ գրեթե նույնն էր դերասանական կազմը, և մեծ ներդրումներ էին արվել դեկորների ու հատուկ էֆեկտների տպավորիչ մատուցման համար։ Գուցեև պատճառը քաղաքական մոտալուտ փլուզումներն ու տագնապալից փոփոխություններն էին, որոնց շունչը 80-ականների երկրորդ կեսին արդեն զգացվում էր օդում։ 1980-ականների վերջին, երբ Գորկու անվան կինոստուդիան վերակազմավորվեց՝ բաժանվելով մի քանի ստեղծագործական միավորումների, Պավել Արսենովը գլխավորեց դրանցից մեկը՝ երիտասարդ ռեժիսորներին մանկական ֆիլմեր նկարահանելու լայն հնարավորություններ ընձեռելով։ Ինքը՝ Արսենովը, սկսեց նկարահանել «Զմրուխտե քաղաքի կախարդը» ֆիլմ-հեքիաթը։ Մանուկների ու դեռահասների համար նկարահանելը դարձել էր նրա տարերքը։ Նկարահանումների ամենաթեժ փուլում նա ունեցավ սրտի կաթված և երկարատև բուժում անցավ հիվանդանոցում, սակայն կարողացավ ոտքի կանգնել, վերադառնալ նկարահանման հրապարակ և 1994թ-ին ավարտել ֆիլմը։

1990-ականների կեսերին Գորկու անվան կինոստուդիայում առհասարակ դադարեցին նկարահանել մանկական ֆիլմեր, և Պավել Արսենովը հեռացավ կինեմատոգրաֆից։ Մի քանի տարի շարունակ նա իր կենսասիրության ողջ ուժով պայքարում էր ծանր հիվանդության դեմ, սակայն 1999թ-ին, 63 տարեկան հասակում, կնքեց իր մահկանացուն։ Նա երբեք չդավաճանեց իր ռոմանտիկ էությանը, և այդ էությունը հեքիաթի տեսքով արտացոլեց իր ֆիլմերում։

«Մանուշակագույն գունդը»

«Կարծում եմ՝ մարդը պետք է ազնիվ լինի ինքն իր հանդեպ, իր մտերիմների հանդեպ և իր հայրենիքի հանդեպ, որքան էլ կյանքը ծանր ու անելանելի թվա։ Իհարկե, մեզ ամեն ինչ դժվարությամբ է տրվում, և պետք է կարողանալ հաղթահարել այդ ֆիզիկական ու բարոյական դժվարությունները։ Մահվան մասին չմտածելը քաղքենություն է, որովհետև սեփական ավարտի գիտակցումը մեզ հուշում է, որ անցողիկության մեջ իմաստավորենք մեր կյանքը»,- գրել է Պավել Արսենովը։

Անուշ Բաբայան