«Անցյալ տարի Մարիենբադում». ոճի մեջ և ժամանակից դուրս

«Բոլոր պատերը, բոլոր միջանցքները, բոլոր դռները, իսկ մյուս կողմում՝ մյուս պատերը․․․ Եթե միայն իմանայիք՝ մինչև Ձեզ մոտ գալը, մինչև Ձեզ հասնելը ինչեր եմ հաղթահարել․․․»։

Ֆրանսիացի ռեժիսոր Ալեն Ռենեի «Անցյալ տարի Մարիենբադում» ֆիլմը մեծ էկրան է բարձրացել 1961թ֊ին՝ թե՛ հանդիսատեսի և թե՛ կինոքննադատների շրջանում առաջացնելով հակասական զգացմունքներ։ Կա՛մ սեր, կա՛մ ատելություն, կա՛մ մերժում, կա՛մ մեծարանք, կա՛մ հիացմունք, կա՛մ ծաղր․ միջինը չկար և այսօր էլ չկա։ Այս ֆիլմն անմիջապես և մեկընդմիշտ սիրեցին նրանք, ովքեր չեն նյարդայնանում ծայրահեղ էսթետիզմից, իսկ այլ ոճի կինոյի սիրահարները ֆիլմը համարեցին պարզապես ձևապաշտության դրսևորում։ Որպեսզի գնահատես «Անցյալ տարի Մարիենբադում» ֆիլմը, պիտի սիրես նախևառաջ 20֊րդ դարի սյուրռեալիստական արձակն ու պոեզիան, ավանգարդ երաժշտությունը, ժամանակակից փիլիսոփայությունն ու ներհայեցողական հոգեբանությունը։ Այդ դեպքում, իհարկե, այլևս օտարոտի, անտրամաբանական ու անհասկանալի չեն թվա Ալեն Ռոբ֊Գրիեի վերացական սցենարը, Ֆրանսիս Սեյրիգի դիսոնանսային երաժշտությունը, Ալեն Ռենեի խորհրդապաշտական ռեժիսուրան, բարոկկոյի և սյուրռեալիզմի «անհամատեղելի» ներդաշնակությունը․․․

Այս ֆիլմը, անկասկած, կարելի է համարել բոլոր ժամանակների ամենաոճային ֆիլմերից մեկը։ Թեպետ կինոնկարն ամբողջությամբ հագեցված է բարոկկոյի ոճի վեհաշուք տեսարաններով ու ինտերիերով, սակայն ստեղծագործական մոտեցումն ինքնին նորարարական է ու ինքնատիպ՝ առանց հնաոճության նշույլի։ Նորարարական է ֆիլմի մոնտաժման եղանակը, որի միջոցով Ռենեն հիմնովին փոխել է իրադարձությունների տարածական ու ժամանակային հաջորդականությունը՝ «թելադրելով» շարադրանքի ընկալման իր տարբերակը։ Տեսախցիկը հանդարտ սահում է որմնանկարների, կտավների, արձանների, ջահերի, հայելիների, լաբիրինթոսանման անվերջանալի միջանցքների, բեմականացված իրականության ու մանեքենների պես անկիրք մարդկային կերպարների «վրայով»։ Սահում է՝ չխանգարելով գլխավոր հերոսի հուշ֊մենախոսություններին ու երգեհոնի հոգեմաշ հնչյուններին։ Ռենեն միտումնավոր ընտրել է պատկերների սև֊սպիտակ մատուցման ձևը՝ նպատակ ունենալով յուրատեսակ վերադարձ կատարել դեպի համր կինո։ Նրա ֆիլմի հերոսների հագուստն ու դիմահարդարումը ևս այդ մասին են վկայում։

Հայտնի է, որ Ռենեն ֆիլմի հերոսների հագուստով զբաղվող դիզայներին ցույց է տվել կադրեր 1920֊ականների համր ֆիլմերից՝ պահանջելով վերստեղծել այդ ոճի հագուկապ։ Բացի այդ՝ նա նկարահանող խմբի անդամներին խնդրել է անպայման դիտել Գեորգ Վիլհելմ Պաբստի «Պանդորայի արկղը» հանրահայտ ֆիլմը, քանի որ, իր մտահղացման համաձայն, «Անցյալ տարի Մարիենբադում» ֆիլմի գլխավոր դերակատարուհի Դելֆին Սեյրիգը պիտի հագուստով ու շարժուձևով հիշեցներ Լուիզա Բրուքսին։ Իհարկե, Սեյրիգն ու Բրուքսը չափազանց տարբեր խառնվածքի տեր կանայք են․ առաջինի ազնվական սառնությունն ու երկրորդի կրակոտ կենսասիրությունը որևէ ընդհանրություն չէին կարող ունենալ։ Սակայն որոշ տարրեր համր կինոյի դարաշրջանից, այնուամենայնիվ, Ռենեին հաջողվել է «տեղափոխել» իր ֆիլմ։ Սեյրիգի հագուստների մեծ մասը հեղինակել է անկրկնելի Կոկո Շանելը, ում յուրաքանչյուր նոր մտահղացումը ընդօրինակման առարկա էր դառնում ոչ միայն իր ժամանակակիցների, այլև սերունդների համար։ Նույնը կատարվեց նաև Ռենեի ֆիլմի պարագայում․ Շանելի ստեղծած հագուստը մինչ օրս էլ ոգեշնչման աղբյուր է հանդիսանում մոդելավորողների համար։ 2011թ֊ին մերօրյա լեգենդ Կառլ Լագերֆելդը ներկայացրեց այս ֆիլմի մոտիվներով ու ոճով պատրաստված «Գարուն/Ամառ» հավաքածուն, իսկ լուսանկարիչներն իրենց ֆոտոշարքերում վերարտադրեցին Ռենեի ստեղծած վիզուալ ոճը։

Ի դեպ, շատերը Ռենեին մեղադրում էին, թե այս ֆիլմում ձևը գերիշխում է բովանդակության հանդեպ։ Կինոքննադատներից մեկի խոսքերով՝ «սա փորձարարական ֆիլմ է նորաձևության մասին, կեղծիք՝ սառցե պալատում, երեկույթ չմարդկանց համար՝ առանց ուրախության»։ Սակայն ինչպիսի կարծիքներ էլ հնչեն, փաստն այն է, որ ֆիլմը գեղեցիկ է, գեղագիտական ու նրբաճաշակ։ Եվ, իհարկե, ոչ անբովանդակալից։ Ինչ վերաբերում է ֆիլմի գլխավոր հերոսուհուն, ապա Ռենեն ու Շանելը նրան ներկայացրել են եթերային, վախվորած, հուսահատ, ինքնամփոփ ու խոցելի մի դիցուհու տեսքով, ով նման է վանդակն ընկած թռչունի։ Նրա զգեստները հիշեցնում են թռչնակի թևեր, որոնք մերթ բացվում են, մերթ փակվում։ Նա, ասես, չի քայլում, այլ սահում է՝ օտարոտի անտարբերությամբ անցնելով երազների ու իրականության, հուշերի ու դրանց բացակայության, տղամարդկանց ու արձանների, սիրո ու դավաճանության կողքով։ Հյուրանոցի անհամար հայելիներն արտացոլում են նրա բեմական դիմահարդարումը, թանկարժեք զարդերը, օդից հյուսված թափանցիկ հագուստը։ Նա, շախմատի թագուհիների օրինակով, մերթ կրում է ամբողջովին սև հագուստ, մերթ՝ ամբողջովին սպիտակ, և այդ հակադրությունը գերազանց համապատասխանում է ֆիլմի հիմնական գաղափարին։

«Առաջին հայացքից թվում է, թե այստեղ անհնար է մոլորվելը․․․ Ուղղագիծ ծառուղիների երկարությամբ, քարացած ժեստերով արձանների և գրանիտե սալիկների միջև, որտեղ Դուք կորել եք արդեն հավիտյան, խաղաղ գիշերում, ինձ հետ միասին...»։ Սրանք սիրահարված տղամարդու խոսքերն են՝ նրան ուղղված։ Ոչ ոք, նույնիսկ՝ ֆիլմի հեղինակները, չեն կարող հստակ ասել, թե այս սիրային պատմության մեջ որտեղ է սկսվում և որտեղ է ավարտվում իրականությունը։ Պատահական չէ, որ Ալեն Ռենեն և Ալեն Ռոբ֊Գրիեն տարբեր կերպ են մեկնաբանել ֆիլմի բովանդակությունը։ 

Թեպետ ֆիլմի վերնագրում հիշատակվում է չեխական Մարիենբադ քաղաքը, սակայն նկարահանումներն ընթացել են Փարիզում և Մյունհենում։ 1961թ֊ին ֆիլմն արժանացել է Վենետիկի կինոփառատոնի գլխավոր մրցանակին, սակայն Կաննի կինոփառատոնին այդպես էլ չի մասնակցել․ կազմակերպիչները մերժել են Ռենեին, քանի որ վերջինս ստորագրել էր Ժան֊Պոլ Սարտրի՝ ալժիրյան պատերազմի դեմ ուղղված հռչակագիրը։ Այդուհանդերձ, որքան էլ քաղաքականությունը փորձի կառավարել մշակույթը, մնայուն ստեղծագործությունները, ծնվելուն պես, սկսում են ապրել իրենց ինքնուրույն կյանքով, իսկ այդ կյանքը, բարեբախտաբար, ժամանակից դուրս է և մարդկային նախընտրություններից վեր։

Անուշ Բաբայան