«Ռեժիսորը պիտի ունենա բանաստեղծի հոգի և զինվորականի կամք»։ Անջեյ Վայդա
«Իմ գիրքն այն մասին է, թե ինչ եմ մտածում, ինչ եմ ուզում անել, ինչ չեմ արել։ Անկեղծության մի պահ․․․ Իմ դիտարկումները, ճանապարհորդությունները, մարդկանց հետ հանդիպումները․․․ Իմ ընտանեկան լուսանկարները․․․ Որպեսզի հեշտ ընթերցվի․․․ Կինո, թատրոն, հեռուստատեսություն, ուղևորություններ, հույս։ Գիրքը կարող է ստացվել նույնիսկ լավատեսական։ Ամենակարևորը անկեղծության չափն է․․․»։
Անջեյ Վայդա, հատված «Կինոն իմ կոչումն է» գրքից, 1986թ
Կյանքը հնարամիտ է
Մի անգամ, շատ վաղուց, ես զննում էի նորակառույց շենքերով թաղամասերից մեկը։ Տներն ինձ ճնշում էին իրենց միապաղաղությամբ։ Հետագայում ես հաճախ էի տեսնում նման շինություններ և ամեն անգամ զգում էի, որ հենց այդպիսի վայրերում կարող են ծնվել մարդկային խոր դրամաներ։ Ցավոք, այն ժամանակ ես այդպես էլ չկարողացա մտահղանալ գոնե մեկ սյուժե, որի օգնությամբ կարելի կլիներ այդ դրամաներից գեթ մեկը արտացոլել էկրանին։ Միայն մի քանի տարի անց ես տեսա նմանօրինակ մի թաղամաս Մոսկվայում և լսեցի ուշագրավ պատմություն, որն իրական դեպք էր։ Փողոցում ընթացող կինոնկարահանումների ժամանակ դերասաններից մեկը ծանոթանում է մի աղջկա հետ, նրանք դուր են գալիս միմյանց և շուտով նորից են հանդիպում։ Մի երեկո նա հայտնվում է աղջկա տանը, և նրանք գիշերը միասին են անցկացնում։ Դերասանի խոսքերով՝ այդ իրադարձությունն իրեն խորապես հուզում է։ Արթնանալով վաղ առավոտյան, երբ աղջիկը դեռ քնած էր, նա գնումներ կատարելու համար իջնում է մոտակա խանութը։ Վերադառնում է երջանիկ տրամադրությամբ։ Բայց մոլորվում է միանման շենքերի խառնաշփոթում և, չնայած հուսահատ որոնումներին, այդպես էլ չի գտնում այն դուռը, որի ետևում հույս ուներ սկսել նոր կյանք։Հենց որ լսեցի այդ պատմությունը, մղձավանջային թաղամասն ինձ համար դադարեց լինել պարզապես հետաքրքրական ֆակտուրա՝ վերաճելով ֆիլմի։ Իրականում իրենից ի՞նչ է ներկայացնում միանման տների, պատուհանների, դռների արտաքին տեսքը․ լոկ այն, որ գոյություն ունի մեզ վախեցնող իրականություն։ Մինչդեռ իսկապես հուզել կարող է լոկ մարդկային դրաման, որը դարձել է այդ ճարտարապետության զոհը։ Մեկ այլ օրինակ։ Ցանկացած երկրի իշխանություն ունի բազմաթիվ ստուգված աղբյուրներ, որոնք տեղեկություններ են հաղորդում հասարակության շրջանում տիրող տրամադրությունների ու մտքերի վերաբերյալ։ Բայց մեր համակարգում դրանք, որպես կանոն, վատ են գործում։ Ոչ ոք չի շտապում ղեկավարությանը տեղեկացնել այն, ինչի մասին այդ նույն ղեկավարությունը չի ցանկանում լսել։ Այդ իսկ պատճառով մեր երկրում 1980թ-ի օգոստոսին հասունացած համընդհանուր գործադուլը սկսվեց գլխավոր էներգադիսպետչերի աշխատասենյակից, և երբ էլեկտրաէներգիայի սպառման ցուցանիշը ժամ առ ժամ սկսեց կտրուկ նվազել, պարզ դարձավ, որ գործարաններում աշխատանքը կանգ է առել, իսկ դա նշանակում էր, որ տեղի է ունենում մի իրադարձություն, որը լի է անկանխատեսելի հետևանքներով։
Որքան խոսքեր, որքան կադրեր կպահանջվեին մոտալուտ գործադուլի փաստը պատկերելու համար․․․ Մինչդեռ տեսարանը, որն այդքան անակնկալ կերպով գուժում է գործադուլի սկիզբը, դրամատիկ սեղմ ձևի միջոցով մատնանշում է և՛ բուն խնդիրը, և՛ ընդգծում է իրավիճակի տարերայնությունը։ Ցավոք, «Երկաթյա մարդը» ֆիլմը նկարահանելիս ես չգիտեի էներգադիսպետչերի աշխատասենյակում տիրող իրավիճակի մասին։ Հենց այստեղ էլ սկիզբ է առնում չափից դուրս երկար ներածությունը․ մեն-միակ տեսարանի փոխարեն՝ մի քանիսը, որտեղ մեր հերոսը՝ լրագրողը, զբաղված է գլխավոր էներգադիսպետչերի աշխատանքի մասին պատմող հոդվածի համար նյութեր հավաքելով, և մեզ հետ միասին դառնում է մոտալուտ աղետի վկան։ Հենց նա (մեզ հետ միասին) կիմանար ճշմարտությունն այն մասին, թե ինչ է կատարվում երկրում, իսկ դա էլ իր հերթին կդառնար ֆիլմի հետագա ողջ ֆաբուլայի ելակետը։ Ռեժիսորի համար անհրաժեշտ է հիշողության մեջ կուտակել նման պատմություններ։ Հենց այդ պատմություններում է վերափոխվում անձնականը, աբստրակցիան ստանում է որոշակիություն, գաղափարը ձեռք է բերում մարմին և դառնում է մարդկային դրամա։
Ահա մեկ այլ օրինակ։ Ֆրանսիական հեղափոխությունն է, ահաբեկչության վերջին օրերը, սակայն փարիզյան փողոցները պասիվ չեն։ Դահիճի սայլակառքը անցնում է պատուհանների տակով և մահապատժի է տանում խստասիրտ Ռոբեսպիերին, պատշգամբներում կանգնած կանայք պոկում են սեղմիրանները՝ մերկացնելով կուրծքը։ Բողոքի՝ ինքնաբերաբար կատարված այդ շարժումով նրանք ստեղծում են նորաձևության մի նոր միտում, որն արտացոլում է ազատ բարքերի դարաշրջանի մոտալուտ գալուստը։ Եթե ձեզ հայտնի են այսօրինակ տեսարաններ, և եթե դուք կարողանաք դրանց համար տեղ գտնել ձեր սցենարում, ապա այդ տեսարանները հանդիսատեսին կասեն շատ ավելին, քան ամենախորիմաստ բառային դատողությունները։ Երբեմն հասարակության շրջանում տիրող լարվածությունը լիցքաթափվում է այսպիսի արարքների միջոցով, որոնք, հավատացեք, սցենարիստի համար դժվար է հորինելը։
Իմ «Ջրանցք» ֆիլմը (1957) 1944թ-ի ամռանը Վարշավայի փողոցներում տեղի ունեցած մարտերի մասնակիցներից մեկի ճշմարտացի պատմությունն է։ Պատկերացրեք մեր զարմանքը, երբ Կաննի կինոփառատոնում հոլիվուդյան սցենարիստներից մեկը գովասանք հղեց «Ջրանցք» ֆիլմի սցենարիստ Եժի Ստավինսկու հասցեին՝ վերջինիս արտասովոր կինեմատոգրաֆիական երևակայության համար։ Գովաբանողի մտքով անգամ չէր անցել, որ կանալիզացիոն թունելով ձգվող ուղին ընդամենը հաղորդակցության սովորական միջոց էր, քանի որ փողոցները գտնվում էին անընդմեջ կրակահերթի տակ։
Իսկ հիմա փոքր-ինչ շեղվեմ՝ բազմազանության համար։ Ես ունեմ շուն։ Մի քանի տարի առաջ հայտնվեցի չափազանց դժվարին իրավիճակում։ Մեր կինեմատոգրաֆի նոր ղեկավարը որոշեց հաշվեհարդար տեսնել ինձ հետ՝ համարելով, որ ես հանդիսանում եմ իր ծրագրերի իրագործման ճանապարհին ծառացած գլխավոր խոչընդոտը (ինչը որոշ իմաստով ճիշտ էր)։ Հենց այդ ժամանակ իմ շունը ծանր հիվանդացավ, և ես ստիպված եղա անասնաբույժին դիմելու։ Նա ուշադիր զննեց կենդանուն, նայեց ինձ և ասաց․ «Եթե Դուք չհանդարտվեք և չվերագտնեք ինքնակառավարումը, Ձեր կենդանին չի ապրի»։ Ես այդ ժամանակ կրկնակի վախեցա՝ ինձ համար և շան համար։ Մինչև այդ պահը ես համոզված էի, որ ղեկավարն է նյարդայնանում իմ անզիջում դիրքորոշման պատճառով, իսկ ես, հակառակը, սառնասիրտ եմ և տիրապետում եմ ինձ։ Իսկ հիմա պատկերացրեք այսպիսի տեսարան։ Հերոսը նայում է իր շանը, որը գիտի նրա գաղտնիքը, և հետզհետե սկսում է զգալ իր սեփական վատառողջությունը՝ ձեռքերի դողը, ուժեղ ցավը տասներկումատնյա աղիքում ու որովայնում, հանկարծակի գլխապտույտները։ Շան հետ զրույցը կարող է դառնալ երկխոսությունների հեղինակի իսկական տրիումֆը, իսկ շան դերը կարող է ամրագրվել կինոյի պատմության էջերում։
Մեր կյանքում տեղի ունեցած դեպքերը, համապատասխան ֆիլմի ճիշտ տեսարանում օգտագործվելով, տալիս են իրավիճակի համառոտ պատկերը, որը այլ պարագայում ստիպված կլինեինք երկար կառուցել նկարագրողական ձանձրալի դրվագաշարի միջոցով։ Հենց այսօրինակ սցենարային վարժություններն էլ հնարավորություն են տալիս հեշտությամբ հասկանալու, թե պատրաստի ֆիլմում որն է սցենարիստի աշխատանքի արդյունքը, և որն է դերասանի առաջարկած մեկնաբանությունը։ Ի վերջո, հենց այդ կետում են առաջանում առավել մեծ թվով թյուրիմացություններ։ Հիշեք՝ հանդիսատեսին թեպետև հուզում է դերասանների խաղը, սակայն առավել հուզում է Անտիգոնեի ճակատագիրը՝ Սոֆոկլեսի շարադրմամբ։
Սցենարի ծուղակը
Ես կարծում եմ, որ ամենավտանգավորը սցենար-իմպրեսիան է, որը նկարագրում է ինչ-որ մի ֆիլմ, որտեղ սցենարիստն ամեն ինչ արտացոլում է սեփական հոգու «աչքերով»։ Դա, որպես կանոն, ինքն իրենում ներփակված ստեղծագործություն է, որը կկարողանար էկրանավորել, թերևս, միայն ինքը՝ սցենարիստը, քանզի ստեղծագործությունը հյուսված է նրա զգացմունքների սարդոստայնից։ Նման դեպքերում ես՝ որպես ռեժիսոր, չեմ կարողանում հաղթահարել այն զգացողությունը, թե հեղինակն ինձնից պահանջում է ինչ-որ անհնարին բան։ Ցավոք, ոչ պրոֆեսիոնալների կողմից գրված սցենարների մեծ մասը հենց այդ տեսքն ունի։ Ուզում եմ, որ ինձ ճիշտ հասկանան։ Ես ռեժիսորներին կոչ չեմ անում՝ հրաժարվել բարդ ու անսովոր սցենարներից։ Ես նրանց միայն նախազգուշացնում եմ հերմետիկ, լոկ տպավորությունների հիման վրա կառուցված նյութերի և ոչ թե մարդկային բնավորությունների, այդ բնավորություններին կենսունակություն ներարկող, զարգացնող և ճշմարտացիություն հաղորդող գործողությունների վերաբերյալ։
Վայդան՝ Դոստոևսկու «Դևերը» բեմադրելիս, 1971թ |
Մամուլից ծնված ֆիլմ։ Դատական լուր, ռեպորտաժ ուղղիչ գաղութից։ Ինչ-որ մեկի ինքնասպանությունը։ Ինչո՞ւ։ Որքան հետաքրքիր է․․․ Հարցադրումներում արդեն իսկ գործողություն կա, կինո։ Այո, բայց․․․ Զգույշ վարվեք այդօրինակ նյութերի հետ։ Հիշեք, որ ռեպորտաժից դուք կքաղեք գործողություն, բայց այդ գործողությունն իմաստով հարստացնելը, ձեր ֆիլմի թեման ազդարարելը արդեն ձեր սեփական ինքնուրույն խնդիրն է։ Մինչ օրս ստեղծված միակ գրական գլուխգործոցը, որ «ծնվել է» թերթի փոքրիկ հրապարակումից, «Տիկին Բովարին» է։ Վերընթերցեք այդ վեպը և կհամոզվեք, որ թերթից քաղված մի քանի տասնյակ բառերին Ֆլոբերը ստիպված է եղել հավելել շատ ու շատ ավելին։ Ոչինչ չնշանակող հրապարակումից ծնվել է կնոջ բարոյական ազատագրման թեման։
Բազմաթիվ սկսնակ սցենարիստներ համարում են, թե դերասանների խաղի մանրամասն, դետալային նկարագրությունն իրենց կապահովագրի ռեժիսորի կամայականություններից։ Չկա ավելի պատրանքային մտայնություն։ «Անտիգոնեում» Սոֆոկլեսը կարիք չունի ավելորդ նշումների, քանի որ Անտիգոնեի ողջ խառնվածքը երևում է երկխոսություններում, նրա աշխարհայացքում, գործողության մեջ։ Այդ իսկ պատճառով ոչ մի ռեժիսոր՝ տարեց, թե երիտասարդ, հիմար, թե հանճար, չի կարող փչացնել այդ ողբերգությունը։ Դերասանուհին ևս՝ լավ կամ վատ, չի կարող ամբողջությամբ խեղաթյուրել իր մարմնավորած կերպարը։
Դերասանական խաղի ցանկացած նկարագրություն հիմնված է դերասաններին ուսումնասիրելու փորձերի վրա, ինչն էլ անում է սցենարի հեղինակը։ Բայց չկա ավելի փոփոխական և նորաձևությանը ենթակա երևույթ, քան դերասանական խաղի արտահայտչամիջոցները։ Կարդացեք, թե բեմում ինչպես է շարժվել Էլեոնորա Դուզեն, ինչպես են խաղացել Սառա Բեռնարը կամ ռուս դերասանները Ստանիսլավսկուց առաջ։ Ծանոթանալով այն տարիների հուզավառ խաղաոճին՝ դժվար է հիացմունք զգալ նրանց արվեստի հանդեպ։ Իսկական դերասանը մենախոսություն արտասանելիս բացահայտում է Մակբեթի հոգին և նրան չի «մատուցում» ինչպես Հենրիխ Չորրորդին, առավել ևս՝ ինչպես Օթելլոյին, թեպետ Շեքսպիրը ոչ մի գրառում չի թողել այն մասին, թե ինչպես է պետք խաղալ։
Դեռևս մանկության տարիներին, «Խորհրդավոր ընթրիքի» ռեպրոդուկցիան դիտելով, ես գիտեի, որ Լեոնարդո դա Վինչին այնտեղ պատկերել է խորհրդավոր ձեռք՝ դանակով, որը չի պատկանում սեղանի շուրջ նստած ֆիգուրներից ոչ մեկին։ Բայց միայն վերջերս ես ուշադիր կարդացի Ղուկասի Ավետարանի համապատասխան հատվածը․ «Եվ ահա Ինձ դավաճանողի ձեռքը՝ Ինձ հետ, սեղանի շուրջ»։ Մի՞թե հնարավոր է ավելի հիասքանչ, հզոր և ճշմարտացի արտահայտել սա։ Հիսուսը դեռևս չի ասել, թե ում է պատկանում այդ ձեռքը։ Ասվում է միայն՝ «Ինձ հետ, սեղանի շուրջ»։ Ինչպիսի ակներևություն, որքան պարզ է ու ճշմարիտ։ Կարծում եմ, որ համաշխարհային գրականության դասականներին էկրանավորող ռեժիսորները պիտի ոգեշնչում քաղեն այս պատմությունից և իրենց նախընտրած հեղինակներին ընթերցեն այնպես, ինչպես Լեոնարդոն է ընթերցել Ավետարանի խոսքերը։ Եվ այդ դեպքում, գուցեև, նրանք կկարողանան բավականաչափ խորությամբ թափանցել իրենց սնուցող աղբյուրի մեջ։
Էտորե Սկոլա, Ակիրա Կուրոսավա և Անջեյ Վայդա, 1975թ |
COMMENTS