«Դու պիտի թողնես աշխարհին այն ամենը, ինչ բերել ես քեզ հետ»։ Սոս Սարգսյան
Հրաշալի իմ երիտասարդ, կամ Ինչու եմ ես խուսափում նայել քո աչքերին
Ահա վերջացավ ներկայացումը, վերադարձա տուն ու մնացի մենակ: Մենա՞կ, արդյոք: Քիչ աոաջ էր թատրոնը, բեմը, լեփլեցուն դահլիճն ու հարյուրավոր աչքեր, սպասումով լի աչքեր, հարյուրավոր մարդկանց հևք: Ու մենք այդ մարդկանց ներկայացնում ենք կյանքի մի կտոր: Նրանց կյանքից խտացրած ու շիկացած մի հատված ենք խաղում մենք:
Մենք՝ բոլորս, դերասաններս, բեմ բարձրացածներս:
Դեռ ինձ հետ է բեմի փոշին, դրա յուրահատուկ հոտը, այնքան ծանոթ, այնքան հարազատ: Ու կասկածները ծվատում են հոգիս՝ այնտեղ ավելին եմ արել, այստեղ՝ պակաս, այնտեղ չեմ արել այն, ինչ ասված ու որոշված էր, ու գիտեմ՝ բաներ կան, որ չեն ստացվում դեռ, կամ, եթե ստացվում են, ապա պատահականորեն, և, ուրեմն, չկա հաշտություն կարողություններիս ու մտահղացումներիս միջև, և տառապանքն ինձ բաց չի թողնելու մինչև լույս... Դրվագ առ դրվագ վերհիշում եմ ներկայացումը, աչքիս աոաջ են գալիս բոլոր նրանք, ովքեր այսօր ինձ հետ բարձրացել էին բեմ՝ մի կտոր կյանք խաղալու համար...
Ու խոր գիշերվա մեջ արդեն խոսում եմ ինքս ինձ հետ. ոչ, եղբայր, ոչ, բոլորը չէ, որ ուզում էին քեզ հետ կյանքից մի կտոր խաղալ, բոլորը չէ, որովհետև...
Որովհետև ինչպե՞ս կարելի է անկյանք աչքերով բեմում, հատկապես բեմում, կյանք խաղալ: Ու եթե մենք բոլորս բեմում մի ներկայացման մեջ մի մարմին ենք, ապա, ցավոք, մարմնի մի քանի մասեր անկենդան էին, և, ուրեմն, հազար ներողություն, այսօրվա մեր հանդիսատես, հազար ներողություն, համբերատարդ ու սիրելիդ իմ, այս երեկո քեզ մի քիչ խաբելու համար: ճշմարիտն ասած՝ դժվար թե խաբված լինես, պարզապես այնքան ես ազնիվ ու պարկեշտ, որ թույլ չես տա քեզ մատնացույց անել մարմնի անկենդան մասը, ինչպես կիրթ մարդիկ չեն նկատում կամ նրբորեն ձևացնում են, թե չեն նկատում մարդու կարողությունը կամ մեկ ուրիշ արատ: Պարզապես այսօր դու այնքան ես կրթված, որ թույլ չես տա քեզ նեխած հավկիթներ շպրտել անբաններին բեմից վռնդելու համար։ Ներողամիտ ես դու և մեծահոգի: Երանի ես էլ քեզ նման լինեի:
Սակայն հնուց եկած մի ճշմարտություն ինձ հանգիստ չի տալիս: Բոլորի հետ ուսել ես գերանը, ուրեմն ազնիվ եղիր, ուրեմն քո ողնաշարը թող որ իր բաժին ծանրությունը կրի իր վրա, գլուխ մի պահիր, մի ձևացրու, թե բոլորի հետ ես, մանավանդ՝ տանելու փոխարեն գողի նման թաքուն ինքդ մի կախվիր գերանից... Իմ հրաշալի, երիտասարդ խաղընկեր, անչափ շնորհակալ եմ քեզ՝ ազնվորեն աշխատող աչքերի համար, մասսայական տեսարանում անգամ, երբ լուռ կանգնած ես մի անկյունում, և իմ հայացքն ընկնում է քո աչքերին ու տեսնում եմ, որ հավատում ես իմ արածին... Ոչ, ինչ եմ ասում, ինչո՞ւ իմ արածին, պարզապես թատրոնին, բեմում կատարվածին, դրությանը, բայցև, ի վերջո, քեզ, քեզ ես հավատում, քո նշանակմանը, քո կոչմանը, հագածդ զգեստներին, խաղընկերոջդ խոսքերին, կռվին, ծիծաղին, սարսափին, կարեկցանքին... Կյանքի քո ընտրած ուղուն, քո ապագային։ Ես չունեմ խոսքեր բավականաչափ՝ պատմելու, թե այդ պահին որքան եմ սիրում քեզ, որքան եմ շնորհակալ, երախտապարտ՝ քո համերաշխության համար:
Եվ հիմա, ուրեմն, մեն-մենակ, սենյակումս, զգացված քո արածից, ժպտում եմ ակամա, սիրտս լցվում է ջերմությամբ: Հպարտությամբ մտածում եմ, որ դու հենց նա ես, որ կարողանում է առայժմ բեմում կախարդվել (վաղը քո հերթին, ուրեմն, ընդունակ կլինես կախարդելու), և մինչև գետին խոնարհվում եմ այդ հավատիդ առաջ: Ոչ, արդար չեմ, խոնարհվելը փոքր վարձ է այդքան մաքուր, այդքան անարատ էությանդ համար: Քեզ, առանց դեսուդենի, ուղղակի պաշտում եմ:
Դու իմ վստահություն, իմ հենք, իմ թատրոնի ապագա, չէ՞ որ քեզ և քեզ նմանների շնորհիվ է հարատևում իմ սրտում ու կանգուն մնում երանելի այն բարձունքը, որ կոչվում է բեմ: Խորին հարգանքով մտածում եմ՝ ինչ էլ լինի, հետագայում ինչպես էլ պտտվի քո բախտի անիվը, ի վերջո, կգա քո օրը, դու կասես քո խոսքը: Բայց ավելի կարևոր է այն, որ դու քո ողջ կյանքում միշտ երջանիկ լինես, երջանիկներից երջանիկը: Ասենք, հենց այդպիսին ես, քանի որ ներկայացում կոչվող բարդ կազմվածքի ապրող, թրթռացող, շնչող մի մասն ես: Քանի որ բեմ ես մտնում լիքը ու հեռանում դատարկված...
Սակայն այս ինչո՞ւ մի թաքուն ցավ, գողտուկ, ալիքի պես, շփվում է երեսիս, ծոր տալով լցվում հոգուս մեջ և... Եվ խունանում է այսօրվա տոնը, խամրում, փչանում, և օտար բույրեր եմ զգում մեր մեջ:
Մի ուրիշ տեսակ աչքեր էլ կային, ախր:
Աչքեր, աչքեր... Հավատով լի, այո, բայցև թերահավատ, բայցև մեծամիտ և նախանձը կոպերի տակ թաքցրած: Արհամարհական, բայց և հարգանքով լի, խրախուսական, բարի ու երբեմն էլ հիացմունքով լի, երբեմն էլ մինչև վերջին բջիջը մեզ հետ մերձեցած, իր թեժացած թոքերով մեզ հետ շնչող: Աչքեր ու աչքեր, դերասանի աչքեր... Սա է թատրոնը, ու հարգել է պետք, հաշտվել ու ապրել նրանց մեջ, նրանց հետ: Այո, հաշտվել, համակերպվել: Սակայն մի ուրիշ տեսակ աչքեր էլ կան, ախր, որոնց հետ ոչ մի կերպ, ոչ մի պարագայում, ու այսօր էլ, այս ծանր ներկայացումից հետո, չես կարող ոչ հաշտվել, ոչ էլ ներել: Մի տեսակ աչքեր, որ միայն մի պաղ հայացքով հեքիաթը ղարձնում են ավերակ, ծաղրանքի արժանի մի բան, և քո արածը (դու էլ հետը) դառնում է անպաշտպան, ու հանկարծ, բեմի կենտրոնում կանգնած, զգում ես քեզ մերկ, ողորմելի, և քիչ է մնում ամոթից դուրս փախչես:
Եվ ինչքան ճիգ է պետք՝ հեռու մնալու, այդ պաղ ու պաղ հայացքին չհանդիպելու համար, որովհետև դրան հանդիպելն ու գլխիդ սառը ջուր լցնելը նույն բաներն են, որովհետև մի այդպիսի հայացքը բավական է, որ ուժերդ լքեն քեզ, և դու դառնաս նույնչափ անօգնական, որքան փետրահան թոչունը:
Եվ՝ անտարբեր աչքեր...
Բեմում ցցված անկենդան մարմինների, ծույլ ու հոգնած մարմինների, ժամ առաջ բեմից փախչելու պատրաստ, իր բեմելը որպես պատիժ ընկալող մարդկանց անտարբեր աչքեր...
Հրաշալի իմ անհավատ երիտասարդ, փրկիր քեզ, նախևառաջ՝ քեզ, շտապիր գտնել քո իսկական տեղը կյանքում, եթե չես կարող հոգուդ տգեղությունը թողնել քո տանը, բեմ մի բարձրացիր, վերջապես՝ հեռացիր սրանցից: Սրանք խենթ ու խելառ արարածներ են՝ այս դերասանները, սրանք ընդունակ են օրը տասը ժամ մնալու բեմում, սրանք պատրաստ են հազար ու մի զրկանքի, ընդունակ են հրաժարվել կյանքի բոլոր վայելքներից՝ հանուն այստեղ մնալու, թեկուզ այստեղ մեռնելու: Սրանք ամաչում են, երբ բեմում չեն, դու՝ ընդհակառակը... Մեղք չե՞ս դու:
Այո, այո, գիտեմ, շատ ես սիրում թատրոնը: Խնդրեմ, մեկ-մեկ համեցիր որպես պատվավոր հանդիսատես, բեմի փոշիները անտեղի կուլ տալու փոխարեն առոք-փառոք փռվիր բազկաթոռին, քեզ համար նայիր, քննիր ու զննիր, ընդունիր կամ մերժիր, եթե շատ կուշտ չես, ծափահարիր... Ի՞նչ գործ ունես սրանց մեջ: Գնա գտիր քո աշխարհը, զիջիր տեղդ նրան, ով իր սեփական ոտքով եկել է մատաղ դառնալու այս բեմ կոչվող բարձունքի վրա: Ուրեմն՝ թող մատաղանա մատաղացուն, ինչո՞ւ դու... Մեղք ես: Մեղք ես: Նայում եմ քեզ, մի պուճախում թաքնված, միշտ տխուր, օտար, դժբախտ, սպանում ես թանկարժեք ժամանակդ: Իսկ մի տեղ, մի ուրիշ տեղ, ղեկավարի մի աթոռ կամ ջուլհակուհու մի հաստոց սպասում է իր տիրոջը: Միգուցե հենց դու ես...
Գիտեմ, մտածում ես՝ «Ինչո՞ւ ոչ ես, ես էլ կարող եմ լինել կենտրոնում»:
Հա, կենտրոնում կանգնել կարող ես, և կարող է պատահել այնպես, որ քեզ կանգնեցնեն, և դու դերդ ջրի պես անգիր արած ասես ծայրեծայր, ստորակետ առ ստորակետ: Անգամ կգտնվեն մարդիկ, որ գովասանքի խոսքեր կասեն քեզ: Թատրոն է՝ հազար ու մի փոխհարաբերություն, հազար ու մի նկատառում, հաշիվ... Սակայն դու քո անտարբեր աչքերով միշտ կմնաս դժբախտ, որովհետև ինչքան էլ գովեն, հրեն քեզ առաջ, դու հո միամիտ չես, որ չհասկանաս՝ կաս ու կմնաս մշտապես ներկայացում կոչվող կառուցվածքի անկենդան մասը միայն: Ախր ինչքա՞ն կարող է ուրիշն ուսել գերանի քո բաժին ծանրությունը, իսկ դու միայն ձևացնես: Ախր ձևացնելուց էլ կհոգնես, անընդհատ ձևացնելն էլ տաղտկալի է սաստիկ և մի քիչ էլ ամոթ, և, վերջապես, մեղք է այդ ուրիշի ուսը...
Արի ինձ հետ միասին նայիր, տես, հիշիր, խնդրում եմ: Այսօր քո կողքին կանգնած էին տարեց դերասաններ, պատկառելի, վաստակաշատ, նկատիր նրանց աչքերը ու կտեսնես՝ մարմինը չէ, որ դուրս են բերել բեմ, այլ վառվող, հավատով վարակված ու վարակի հավատ տարածող իրենց աչքերը:
Արտիստը բեմ է բարձրացել:
Եվ ինչպիսի՜ ինքնամոռացում: Հոգ չէ, թե ինքը լռելու է այսօր, բավական է, որ նա ներկա է իրադարձություններին... Ինքն արտիստ է և չի կարող հաշվել բեմից դուրս գալու րոպեները: Ոչ, նա միայն այստեղ է լիաթոք շնչում, ապրում: Նա բոլորի հետ է, և դա է նրա տարերքն ու երջանկությունը։ Եվ նրանք այսօր չէ, որ այդպիսին են: Այդպիսին են եղել առաջին քայլերից, այդպիսին են ծնվել՝ հավատով վարակվելու, վարակելու տաղանդով: Նրանք գիտեն թատերական հին իմաստնությանը. «Ով չի կարող երջանիկ լինել բեմում (ինչ էլ անելու լինի), թող փնտրի երջանկությունն ուրիշ տեղ, այլապես նրա կյանքը կդառնա տանջանքի օղակներից հյուսված մի երկար շղթա»:
Իսկ այսօր... Այսօր հավատա, սքանչելի իմ «անհավատ», իմ «չվարակվող» ընկեր, սարսափելի է կենտրոնում կանգնածի համար հանդիպել քո աչքերին, հավատա, քո մարած և անտարբեր աչքերի պատճառով բեմը պարզապես փլվում է: Իսկապես հավատա, որ բեմում դրված քո տխուր մարմինը ոչ մեկին հարկավոր չէ:
Հայտնի բան է, որ առանց հասարակ զինվորի չկա շախմատի խաղ, և ամեն մի մեծ դերասան սկսել է զինվորությունից: Քանի չի սպառվել մեր այսքան կիրթ հանդիսատեսի համբերությունը, քանի դեռ ուշ չէ...
Եկեք, հրաժեշտ տվեք իրար՝ դու և թատրոնը...
հատված Սոս Սարգսյանի «Վարագույրից այս կողմ» գրքից
1991թ
COMMENTS