Նարե Մկրտչյան. Տան մյուս կողմը

Kinoversus-ի էքսկլյուզիվ հարցազրույցը ռեժիսոր Նարե Մկրտչյանի հետ։

Լոսանջելեսաբնակ երիտասարդ հայ ռեժիսոր Նարե Մկրտչյանը վերջերս հայտնվեց բոլորի ուշադրության կենտրոնում՝ հիանալի անակնկալ մատուցելով բաղձալի «Օսկարը» հայկական ազգանվամբ կինոգործչի ֆիլմին կից տեսնել ցանկացող հազարավոր հայ կինոսերների։ Նարեի «Տան մյուս կողմը» ֆիլմը, որը շատերս արդեն առիթ ունեցել ենք դիտելու Երևանում՝ մեծ էկրանին, ի թիվս տասը ֆիլմերի՝ հաղթահարեց մրցակցության սկզբնական փուլը և ընդգրկվեց «Օսկարի» հավակնորդների ցանկում՝ «Լավագույն կարճամետրաժ ֆիլմ» անվանակարգում։ Մրցանակաբաշխության արդյունքները հայտնի կդառնան հաջորդ տարեսկզբին, իսկ մինչ այդ ներկայացնում ենք Kinoversus-ի թղթակից Լիլիթ Աղաջանյանի էքսկլյուզիվ հարցազրույցը Նարեի հետ։ 

- Մինչ օսկարյան թեմային անցնելը՝ կխնդրեի փոքր-ինչ պատմել Ձեր մասին: Ե՞րբ և ինչպե՞ս հայտնվեցիք Լոս Անջելեսում: 

- Տասնհինգ տարեկան էի, երբ եկա Լոս Անջելես: Շատ բարեկամներ ունեինք այստեղ և եկել էինք նրանց հետ ժամանակ անցկացնելու: Մայրս, ով լրագրող է, առաջարկ ստացավ հեռուստաընկերություններից մեկի կողմից և պայմանագիր կնքեց: Ինձ համար դժվար էր, որովհետև պատրաստ չէի այստեղ մնալուն: Ընկերներիս թողնելու առումով հատկապես դժվար էր. ես ԱՄՆ էի եկել որպես զբոսաշրջիկ, ոչ մեկին հրաժեշտ չէի տվել: Ու արդեն տասնհինգ տարի է, ինչ ապրում եմ այստեղ, թեև տարին մեկ փորձում եմ գալ Հայաստան, որը շարունակում է մնալ իմ տունը։ 

- Կինոյի հանդեպ հետաքրքրությունը կար դեռ վաղ հասակի՞ց, թե՞ մասնագիտության ընտրության որոշումը կայացնելու ժամանակ զգացիք, որ հենց այդ ուղղությամբ եք ուզում շարժվել:

- Մարդիկ հիմնականում ուշ են որոշում զբաղվել կինոյով: Բայց ես ամբողջ կյանքում ցանկացել եմ լինել կինոյում: Մանկության տարիներին, երբ ընկերներս գնում էին բակում խաղալու, ես մնում էի տանը, ֆիլմեր դիտում և մեկուսանում ամեն ինչից: Օրինակ՝ մի քանի շաբաթ շարունակ կարող էի դիտել Միլոշ Ֆորմանի «Ամադեուսը», հետո ընտրել մի ուրիշ ֆիլմ: Դա, երևի, մի քիչ անբնական էր, որովհետև բավականին փոքր էի: Ընկերներիս հետ ֆիլմեր էի նկարում: Դրանք, իհարկե, մանկական խաղեր էին, բայց հենց մանուկ հասակից ցանկացել եմ կինոյով զբաղվել, և ուրիշ ոչինչ մտքովս չէր անցնում: Երբ եկա Լոս Անջելես, սկզբում երկար ժամանակ չէի համակերպվում, մինչև ընդունվեցի USC School of Cinematic Arts, որը համարվում է ԱՄՆ-ի լավագույն համալսարանը կինոյի ուղղվածությամբ: Մինչև ընդունվելս տնօրենի խորհրդատուներն ինձ ասում էին, որ, այո՛, դու ունես շատ լավ գնահատականներ, բայց մի էլ փորձիր, որովհետև տասը տարվա ընթացքում մեր քոլեջից ընդամենը երկու հոգի է ընդունվել, երկուսն էլ՝ տղա: Բայց ես շատ բարկացա ու որոշեցի՝ լա՛վ, ես կլինեմ երրորդը և կլինեմ աղջիկ: Ընդունվելը դժվար էր, որովհետև դիմորդների ընդամենը երկու տոկոսին են ընդունում: Հենց այդ ժամանակ էր, որ առաջին անգամ Լոս Անջելեսում ինձ հանգիստ զգացի: Ես աշխատանքս սկսել եմ խաղարկային ֆիլմերից, թեև սիրել եմ վավերագրական կինոն: Հայրս կինովավերագրող է՝ Լևոն Մկրտչյանը, ով Հայաստանում շատ ֆիլմեր է նկարել: Ինձ ավելի հոգեհարազատ է վավերագրական կինոն, որովհետև եթե խաղարկային կինոն փորձում է վերստեղծել պահը, ապա վավերագրականի հիասքանչությունն այն է, որ պետք է ճիշտ ժամանակին հենց տվյալ պահը ֆիքսի: Ես վավերագրական կինոն դիտարկում եմ նաև խաղարկային տեսանկյունից:

- Կա՞ն այնպիսի թեմաներ, որոնք հենց ուսանողական տարիներից եղել են Ձեր աշխատանքների առանցքում:

- Ինձ միշտ հետաքրքրել է մարդը: Նա և նրա զգացմունքները ինձ համար միշտ ամենակարևորն են եղել: Համալսարանում դասախոսներս, ծիծաղելով, ինձ անվանում էին «փոքրիկ Բերգման»: Ինձ համար դա ամենամեծ հաճոյախոսությունն էր: Ես կարող եմ ընտրել մեկ մարդու և նրա հետ ֆիլմ նկարահանել: Մարդու էությունն ամենահետաքրքիրն է։ Ինձ պետք չէ միլիոններ ծախսել, պատերազմներ նկարել, աշխարհը փրկել: Մեկ մարդն ու իր զգացմունքներն ինձ բավարար են: Եվ համալսարանում հիանալին այն է, որ սովորեցնում են ամեն ինչ՝ օպերատորություն, ձայն, մոնտաժ, դերասանություն․․․ Այդ ամենը, երբ սկսում ես ֆիլմ նկարահանել, շատ է օգնում: 

- Անդրադառնանք «Տան մյուս կողմը» ֆիլմին, որը պատմում է մի թուրք կնոջ մասին, ով իմանում է, որ ծագումով հայ է: Հետաքրքիր է՝ արդեն կա՞ր նախապես մտածված պատմություն, և Դուք փնտրում էիք համապատասխան հերոսին, թե՞ հանդիպեցիք Ձեր հերոսուհուն, ով իր պատմությամբ ոգեշնչեց Ձեզ:

- Ես ուզում էի գրել սցենար մի թուրքի մասին, ով իմանում է, որ հայ է, և ուզում էի դա նկարահանել խաղարկային ժանրում: Ես հետաքրքրված էի այդօրինակ կերպարով և այդպիսի պատմություն պատմելու գաղափարով, քանզի նկատել եմ, որ հանդիսատեսը հուզականորեն ու հոգեպես կապնվում է մեկ որոշակի հերոսի հետ, և եթե կինոն տևում է մեկ-մեկուկես ժամ, ու մենք փորձում են մեկուկես միլիոն մարդու ցավը հասցնել հանդիսատեսին, ապա խնդիրը բարդանում է, որովհետև այդ մեկուկես միլիոնը դառնում է ընդամենը թիվ: Մենք՝ որպես մարդ, պետք է կապնվենք մեկ անձի, մեկ կերպարի հետ: Թուրքիայում ապրող մի քուրդ ընկեր ունեի, ով իր ֆեյսբուքյան էջում Արարատի նկարն էր տեղադրել ու գրել էր՝ «տուն»: Ինձ հետաքրքրում էր, որ թուրքերը, նայելով Արարատին, մտածում են՝ տուն, և հայերը, նայելով Արարատին, մտածում են՝ տուն: Ֆիլմի վերնագիրը հենց դրանից է բխում՝ «Տան մյուս կողմը»: Ես ծնվել եմ հայ ու մեծացել եմ այն մտածողությամբ, որ, բնականաբար, պայքարել եմ Ցեղասպանության դեմ: Բայց ես կարող էի լինել թուրք, որովհետև իմ արմատները սերում են Արևմտյան Հայաստանից, և ես կարող էի լինել իմ հերոսուհու տեղում: Ինձ հետաքրքիր էր՝ իրականում ո՞վ է թշնամին: Ուզում էի ցույց տալ մարդկանց, որ մենք բոլորս նույնն ենք: Ինքնությունը, կրոնը, լեզուն, այն ամենը, ինչ մենք ունենք, մի «հագուստ է», որ մենք հագել ենք, և եթե վերջում հանես՝ մնում է մարդը: Ինձ համար կարևոր էր ցույց տալ՝ ում ենք մենք իրականում սպանում: Մենք մտածում ենք, որ մյուսին ենք սպանում, բայց այդ մյուսը մյուս չի, այդ մյուսը դու ես: Իմ թուրք հերոսուհին ամբողջ կյանքն ապրել է՝ մտածելով, թե թուրք է, ու ժխտել է Հայոց ցեղասպանությունը: Եվ մի օր, իմանալով, որ հայ է, հասկացել է, որ ինքն իր սեփական պատմությունն է ժխտում:

- Ֆիլմի ցուցադրությունից հետո, ըստ Ձեզ, հանդիսատեսը ստանո՞ւմ է այն, ինչ Դուք եք ցանկացել փոխանցել:

- Այո՛, և դա հաճելի շոկ էր: Երբ ասում էի, որ չէի սպասում նման արձագանքի, մարդիկ մտածում էին՝ համեստություն եմ անում: Բայց, իսկապես, ես այդքան սեր չէի սպասում հանդիսատեսից: Հատկապես վախենում էի ֆիլմը ներկայացնել հայ հանրությանը, որովհետև ուզում էի, որ նրանք ինձ ճիշտ հասկանան: Ու, բարեբախտաբար, այդպես էլ եղավ:

- Թուրքիայում ցուցադրություններ կազմակերպվե՞լ են:

- Թուրքիայում կան Ցեղասպանության հարցն առաջ մղելու գործով զբաղվող հրաշալի մտավորականներ, ովքեր առաջարկել են ցուցադրել ֆիլմը Թուրքիայում: Այն ժամանակ ես պատասխանեցի՝ ո՛չ, որովհետև ինձ համար ամենակարևորն իմ հերոսուհու անվտանգությունն էր: Շատ եմ ուզում ֆիլմը ցույց տալ Թուրքիայում, բայց՝ լոկ այն դեպքում, եթե համոզված լինեմ, որ հերոսուհուս ոչինչ չի սպառնում: Չնայած, «Օսկարի» առաջադրման հետ կապված, ֆիլմը հիմա ուշադրության կենտրոնում է: Բայց թող տպավորություն չստեղծվի, թե ես փորձում եմ թաքցնել ֆիլմը. Ցեղասպանության թեմային առնչվող ֆիլմով «Օսկարի» հասնելն իմ երազանքն էր:

- Արմատներով որտեղի՞ց է Ձեր հերոսուհին, և, արդյոք, հեշտությա՞մբ համաձայնեց ֆիլմի միջոցով ներկայացնել իր պատմությունը:

- Հերոսուհուս մեծ տատիկը եղել է Սեբաստիայից, որտեղից նաև իմ տատիկն ու պապիկն են: Նա բավականին հեշտությամբ համաձայնեց: Երկուսս էլ այս ֆիլմը ստեղծում էինք մեր տատիկ-պապիկի՝ մեր սիրելիների համար: Ու, կարծում եմ, դա էր պատճառը, որ նա երկար-բարակ չմտածեց, թե իրեն, գուցեև, վտանգ սպառնա: Ի դեպ, երբ ես գնում էի Թուրքիա՝ նկարահանման, ես նույնպես չունեի այդ վախը։ 

- Ապրելով ԱՄՆ-ում և անդրադառնալով Ցեղասպանությանը՝ հե՞շտ էր օտարազգիների շարքում գտնել համախոհներ:

- Այո՛, հեշտ էր: Երբ ես ընտրում եմ թիմ, փորձում եմ հասկանալ՝ ո՞վ իր սիրտը լիովին կդնի այդ ֆիլմի մեջ: Այնպես ստացվեց, որ մեր ֆիլմի թիմում կային շատ օտարազգիներ, բոլորը՝ չափազանց տարբեր: Առանց Feeln Original ընկերության օժանդակության՝ ինձ համար հեշտ չէր լինի այս կինոնախագիծն իրականացնելը։ Պրոդյուսերներս հրեա են, գվատեմալացի, կոլումբիացի, մոնտաժողը նույնպես հրեա է, օպերատորը՝ ամերիկացի, հնչյունային ձևավորողը՝ պարսիկ, միքս անողը՝ իսպանացի… United nations ենք: Ոմանք, իհարկե, գիտեին Ցեղասպանության մասին, ոմանք՝ ոչ, և ֆիլմի պատրաստման ընթացքում շատ բան իմացան: Դժվար էր գտնել մոնտաժողին, որովհետև գալիս էին, օրինակ, ամերիկացի մոնտաժողներ, ովքեր չէին հասկանում այդ ցավը և ասում էին՝ օ՛, հարյուր տարի անցել է արդեն, դու ինչո՞ւ ես դեռ տառապում: Ես այդ ժամանակ հասկացա, որ չեմ կարող մոնտաժի միջոցով բացատրել իմ զգացմունքները, ես չունեմ այդ հմտությունը: Եվ հասկացա, որ պետք է լինի հրեա մոնտաժող, որովհետև նա իր մեջ արդեն կունենա այդ ցավը: Նա մինչև հիմա էլ շատ կապված է այս ֆիլմի հետ: Մեր համատեղ աշխատանքը հիանալի ստացվեց:

- Օտարազգիներից բաղկացած թիմ ունենալը սկզբունքային հա՞րց էր, թե՞ պարզապես պատահականություն:

- Դա իմ որոշումն էր: Պատճառն այն էր, որ Ցեղասպանության մասին կան շատ ֆիլմեր, բայց, ըստ իս, դրանք ավելի շատ հասանելի են հայերին. ես ու դու անգիր գիտենք, թե ինչ է կատարվել 1915-ին: Իմ առաքելությունը այս ֆիլմով օտարերկրացիներին հասնելն էր: Այն թիմը, որ ես հավաքեցի, ֆիլմը ավելի հասանելի դարձրեց օտարների համար: Թեև «Տան մյուս կողմը» ցեղասպանության մասին է, բայց նաև ինքնության մասին է: Ես փորձում էի այն դարձնել համապարփակ. չէի ուզում, որ մարդիկ չգային ու չդիտեին ֆիլմը լոկ այն պատճառով, որ իրենց չի հետաքրքրում ցեղասպանության հարցը:

- Ֆիլմն «Օսկարի» մրցանակաբաշխությանն ուղարկելու միտքը կար ի սկզբանե՞, թե՞ ավարտից հետո, տեսնելով արդյունքը, հասկացաք, որ այն պետք է ուղարկել Կինոակադեմիա:

- Այո՛, կար ի սկզբանե: Հենց այդ պատճառով է, որ ֆիլմը տևում է քառասուն րոպե. վավերագրական ժանրն «Օսկարում» ներկայացված է երկու անվանակարգով՝ կարճամետրաժ ու լիամետրաժ: Կարճամետրաժը կարող է տևել մինչև քառասուն րոպե, լիամետրաժը՝ մինչև մեկուկես ժամ: Եթե ներկայացնեի լիամետրաժ ֆիլմ, ապա այն պետք է մրցակցեր շատ մեծ մասշտաբով ու բյուջեով աշխատանքների հետ: Կարճամետրաժի դեպքում էլ մենք մրցում ենք շատ մեծ բյուջեով ֆիլմերի հետ, բայց լիամետրաժի դեպքում ավելի բարդ կլիներ: Այդ իսկ պատճառով տեղավորեցի ֆիլմը քառասուն րոպեի սահմաններում: Տասնյակում ընդգրկվելը մեծ ուրախություն էր բոլորիս համար: Հասկանում էի, որ «Օսկարին» հասնելը հիանալի տարբերակ է՝ Հայոց ցեղասպանության հարցն ավելի տեսանելի դարձնելու։ 

- Ինչպե՞ս ընթացան ֆիլմի նախապատրաստական շրջանն ու բուն նկարահանումները:

- Ամեն ինչ շատ արագ ստացվեց: Ես պետք է խաղարկայինի իմ մտահղացումը դարձնեի վավերագրական: Երբ փնտրում էի համապատասխան հերոս, ինձ ասում էին, որ նույնիսկ չփորձեմ դա անել, քանզի մարդիկ կվախենան խոսել տեսախցիկի առջև: Բայց ես շարունակեցի իմ փնտրտուքը: Դա տևեց շուրջ չորս ամիս: 2015-ի մարտի վերջն էր, և ես հերոսիս դեռ չէի գտել, մտածում էի՝ ժամանակ չունեմ: Բայց, շարունակելով փնտրել, հենց մարտի վերջին գտա նրան: Ապրիլի չորսին պրոդյուսերս տվեց իր համաձայնությունն ու ամսի տասնյոթին մեկնեցինք Թուրքիա: Այսինքն՝ ֆիլմի pre-production-ը այնքան կարճ էր, որ բուն նկարահանումներն էլ կարճ ժամանակում անցկացվեցին: Ապրիլի տասնիննին ժամանեցինք Թուրքիա, և ես ուզում էի ապրիլի քսաներեքին լինել Հայաստանում: Այն հույզերը, որոնք կապված էին Թուրքիայում գտնվելու հետ, պետք էր դադարեցնել, որովհետև ժամանակ չկար, պետք էր աշխատել:

- Ի՞նչ դժվարությունների հանդիպեցիք Թուրքիայում նկարահանումներ անելիս։ Փորձո՞ւմ էին խոչընդոտել, խանգարել:

- Թուրքիայում գործում է նկարահանման համար իրավունք ստանալու կարգը: Թուրքական մի կազմակերպություն, որը, ի դեպ, ֆիլմ ունի Հրանտ Դինքի մասին, ինձ շատ օգնեց: Մոտենում էր ապրիլի քսանչորսը, և եթե ես իմ հայկական անձնագրով ու տեսախցիկներով գնայի, ապա ուշադրություն կգրավեի: Իսկ այդ կազմակերպությունն իր անունից դիմեց նկարահանման իրավունքը ստանալու համար, և այնտեղ չկար իմ հայկական անունը: Նույնիսկ երբ նկարահանման ժամանակ ինչ-որ խնդիր էր առաջանում, մեզ ուղեկցող թուրք համակարգողը զբաղվում էր դրանով: Որքան էլ չցանկանանք լսել այդ մասին, բայց մեր ազգերը արտաքուստ իրար նման են: Այնպես չէր, որ ինձ նայում էին ու ասում էին՝ նա հայ է, պետք է գնանք նրա ետևից: Թեև, երբ հասա Թուրքիա, ունեի այդ զգացողությունը. օդանավակայանից երբ դուրս էի գալիս, ինձ թվում էր, թե բոլորն ինձ են նայում, և իմ ճակատին գրված է՝ հայ, ու ես վտանգի մեջ եմ:

- «Օսկարի» շորթլիստում ընդգրկվելը ենթադրում է ոչ միայն հաղթանակի հավակնություն տվյալ անվանակարգում, այլև որոշակի հեռանկար: Դուք այդ տեսանկյունից ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք:

- «Օսկարի» շորթլիստում ներկայացվելը շատ մեծ հաջողություն է համարվում: Իմ առաքելությունը այս ֆիլմի միջոցով ցեղասպանության թեման մարդկանց հասցնելն էր, և, եթե անկեղծ ասեմ, ապա հետագա կարիերայիս մասին չեմ մտածում:

- Ֆիլմը կինոփառատոներ ուղարկելու մտադրություն ունե՞ք:

- Ձևաչափի առումով կան խնդիրներ: Քառասուն րոպեն ոչ այնքան կարճամետրաժ է, ոչ այնքան՝ լիամետրաժ: Կաննի կամ Վենետիկի կինոփառատոները չեն ընդունում քառասուն րոպեանոց ֆիլմեր: Բայց քանի որ հիմա ֆիլմը «Օսկարի» շորթլիստում է, փառատոներն իրենք են ինձնից ֆիլմ ուզում: Այնպես որ՝ համոզված եմ, ֆիլմը փառատոների կմասնակցի։ 

- «Տան մյուս կողմը» ֆիլմից առաջ ուրիշ ի՞նչ ֆիլմեր եք նկարահանել:

- Մինչ այս ֆիլմը նկարահանել եմ կարճամետրաժ խաղարկային և վավերագրական ֆիլմեր: Առաջին վավերագրական աշխատանքս հայ արտագաղթյալների մասին էր: Իսկ «Տան մյուս կողմը» ֆիլմից առաջ նկարահանել էի սալսա պարողի մասին մի ֆիլմ: Այսինքն՝ թեմաներս միշտ փոխվում են, նույն ուղղությամբ չեմ գնում, բայց փորձում եմ պատմել մարդկային ոգեշնչող պատմություններ: Օրինակ՝ հենց այս ֆիլմի դիտումից հետո մարդիկ ասում էին, որ ոգեշնչված են, ու զարմանում էին, որ այդքան բարդ ու ծանր պատմությունը կարելի է պատմել այդքան լուսավոր ձևով:

- Հայկական կինոարտադրության ընթացքին հետևո՞ւմ եք:

- Փորձում եմ հետևել, բայց ոչ այնքան, որքան կցանկանայի. այստեղ ժամանակը շատ արագ է անցնում: Այստեղ կա, օրինակ, Arpa International Film Festival, որը նույն «Ոսկե ծիրանի» նման միջազգային կինոփառատոն է, և կազմակերպիչները հայեր են: Դրա շրջանակներում անհամբերությամբ սպասում եմ մի քանի ֆիլմերի:

- Շփվելով հայաստանյան կինոգործիչների հետ՝ ի՞նչ էական տարբերություն եք նկատում մեր և ամերիկյան կինոմշակույթների միջև։ 

- Զավեշտալի մի փաստ նշեմ՝ ոմանք զարմանում էին, ասում էին՝ դու ռեժիսորի տարօրինակ տեսք չունես: Հայաստանում կա այդ միտումը՝ լինել տարօրինակ կերպարով արվեստագետ: Եվ ես ուզում եմ ասել երիտասարդներին, որ կարևոր չէ լինել այդպիսին, ավելի լավ է ժամանակը ծախսել ֆիլմերի վրա: ԱՄՆ-ում այդ էգոյի խնդիրը չկա: Նույն կրթական համակարգի առումով, հիշելով իմ դպրոցական շրջանը, մեծ տարբերություն եմ գտնում. օրինակ՝ հենց իմ ուսանած համալսարանում մեզ տալիս էին սխալվելու հնարավորություն: Իսկ Հայաստանում, դեռևս դպրոցում, կար անպայման «հինգ» ստանալու և ոչ մի դեպքում չսխալվելու երևույթը: Կարծում եմ՝ արվեստի մարդու համար շատ կարևոր է ունենալ սխալվելու իրավունք։ Չես կարող լավ գործ ստեղծել առանց մի քանի անգամ ընկնելու: Հուսամ՝ Հայաստանում այդ առումով շատ բան կփոխվի կամ արդեն փոխվել է։

լուսանկարներում՝ կադրեր «Տան մյուս կողմը» ֆիլմից