Ժան-Պոլ Սարտրը՝ «Իվանի մանկության» մասին

Վենետիկյան փառատոնի ժյուրին այս ֆիլմին է հանձնել իր բարձրագույն պարգևը՝ «Ոսկե առյուծը»:

Ֆրանսիացի գրող և փիլիսոփա, էքզիստենցիալիզմի ամենավառ ներկայացուցիչ Ժան-Պոլ Սարտրի նամակը «Ունիտա» թերթի խմբագիր Մարիո Ալիկատեին՝ նվիրված Անդրեյ Տարկովսկու առաջին լիամետրաժ աշխատանքին՝ «Իվանի մանկությունը» ֆիլմին:

 

Թանկագին Ալիկատե,

Ես բազմիցս խոսել եմ այն հարգանքի մասին, որ տածում եմ Ձեր աշխատակիցների հանդեպ, ովքեր զբաղվում են գրականությամբ, կերպարվեստով և կինոյով: Համարում եմ, որ նրանց մեջ համակցված են խստությունն ու ազատությունը, որոնք սովորաբար թույլ են տալիս հասնել խնդրի էությանը և, միևնույն ժամանակ, որսալ այն անհրաժեշտն ու ճշգրիտը, որ իր մեջ կրում է գեղարվեստական ստեղծագործությունը։

Այդ իսկ պատճառով ես կցանկանայի արտահայտել Ձեզ իմ ափսոսանքը: Ինչպե՞ս պատահեց, որ, իմ հիշողության մեջ առաջին անգամ, «Ունիտայում» և այլ «ձախ» թերթերում հայտնվեցին քննադատական հոդվածներ «Իվանի մանկությունը» ֆիլմի մասին՝ վերջին տարիներին իմ տեսած ամենահիասքանչ ֆիլմերից մեկը մեղադրելով սխեմատիզմի մեջ։

Վենետիկյան փառատոնի ժյուրին այդ ֆիլմին հանձնեց իր բարձրագույն պարգևը՝ «Ոսկե առյուծը», բայց այն տարօրինակ կերպով դարձավ «արևմտամետության» խարան, իսկ Տարկովսկին իտալացի «ձախերի» աչքերում դարձավ կասկածելի բուրժուա:

Նմանօրինակ դատողությունները, որոնք զուրկ են իրական ապացույցներից, լայն հանդիսատեսին վախ են ներարկում խորապես ռուսական և հեղափոխական այս ֆիլմի հանդեպ, որն արտահայտում է խորհրդային հասարակության երիտասարդ սերնդի տրամադրությունները: Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես ֆիլմը դիտել եմ Մոսկվայում, սկզբում՝ փակ ցուցադրման ժամանակ, այնուհետև՝ հանդիսասրահում, երիտասարդության հետ միասին: Այնտեղ ես հասկացա, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այս ֆիլմը Հեղափոխության քսանամյա ժառանգների համար, ովքեր ոչ մի րոպե կասկածի տակ չեն դնում և հպարտությամբ հանձն են առնում շարունակել այն. նրանց գնահատականներում, հավատացնում եմ Ձեզ, չկա ոչինչ, որ կանվանվեր «փոքր բուրժուաների» արձագանք:

Նկարահանման հրապարակում

Բնականաբար, յուրաքանչյուր քննադատ ազատորեն կարող է կասկած հայտնել իր դատին հանձնված ստեղծագործության վերաբերյալ, սակայն արդարացի՞ է, արդյոք, այդպիսի անվստահություն արտահայտել մի ֆիլմի մասին, որը ԽՍՀՄ-ում եղել և մնում է թեժ բանավեճերի առարկա: Արդարացի՞ է, արդյոք, քննադատել այն՝ առանց ուշադրություն դարձնելու այդ վեճերին ու դրանց խոր նշանակությանը՝ կարծես «Իվանի մանկությունն» ընդամենը տիպիկ խորհրդային կինոարտադրության նմուշներից է:

Ես բավականին լավ եմ ճանաչում Ձեզ, իմ թանկագին Ալիկատե, և համոզված եմ, որ Դուք չեք կիսում այդ քննադատների պարզեցված հայացքները: Եվ քանի որ ես նրանց անկեղծորեն հարգում եմ, խնդրում եմ ծանոթացնել նրանց այս նամակի հետ, որը, հավանաբար, թույլ կտա վերսկսել բանավեճը, քանի դեռ շատ ուշ չէ:

Շատերը խոսում էին ավանդապաշտության և, միևնույն ժամանակ, էքսպրեսիոնիզմի, հնացած սիմվոլիզմի մասին: Թույլ տվեք նկատել, որ այդ ֆորմալիստական չափանիշներն արդեն հնացել են: Իրոք, Ֆելինիի, Անտոնիոնիի պարագայում մենք բախվում ենք թաքնված սիմվոլիզմի հետ: Սակայն այդ թաքնվածությունը ավելի աչք ծակող է դարձնում այն: Դրանից չի խուսափել նաև իտալական նեոռեալիզմը: Այստեղ արժեր կանգ առնել ցանկացած ստեղծագործության սիմվոլիզմի վրա, նույնիսկ՝ ամենառեալիստականի: Մենք ժամանակ չունենք դրա համար: Բայց և այնպես, Տարկովսկուն մեղադրում են ավելի շուտ իր սիմվոլիզմի բնույթի համար, որն, իբր, էքսպրեսիոնիստական է և սյուրռեալիստական:

Ես չեմ կարող դրան համաձայնել. առաջին հերթին՝ այն պատճառով, որ այդ մեղադրանքների մեջ լսելի են Խորհրդային Միությունում երիտասարդ ռեժիսորի հասցեին հնչող՝ մեռնող ակադեմիզմի ներկայացուցիչների կողմից առաջ քաշված մեղադրանքների արձագանքները: Որոշ խորհրդային և ձեր լավագույն քննադատներին կարող է թվալ, թե նա առանց վերլուծելու օգտվում է շտապողաբար յուրացված հնարքներից, որոնք Արևմուտքում արդեն նորաձևությունից դուրս են եկել: Նրան նախատում են Իվանի երազների համար․ «Երազնե՛ր: Արևմտյան կինեմատոգրաֆիստները վաղուց արդեն հրաժարվել են դրանցից: Տարկովսկին ուշացել է. այդ ամենը նորություն էր Առաջին և Երկրորդ աշխարհամարտերի արանքում»։ Ահա թե ի՛նչ են գրում հեղինակավոր գրիչները:

Բայց Տարկովսկին 28 տարեկան է (նա ինքն ասաց ինձ այդ մասին, և ոչ թե 30, ինչպես պնդում էին որոշ թերթեր), և, վստահեցնում եմ Ձեզ, նա շատ վատ գիտի արևմտյան կինոն: Հանգամանքների բերումով՝ նա առաջին հերթին խորհրդային մշակույթի կրողն է: Նրա ֆիլմն անհնար է մեկնաբանել «բուրժուական» չափանիշներով: Ո՞վ է Իվանը: Խելագա՞ր, հրե՞շ, փոքրիկ հերո՞ս: Իրականում նա պատերազմի ամենաանմեղ զոհն է, մի տղա, ում անհնար է չսիրել, բռնությամբ կերակրված և այն կլանած: Նացիստներն սպանեցին Իվանին այն պահին, երբ սպանեցին նրա մորն ու ոչնչացրեցին գյուղի բնակիչներին:

Նա, սակայն, շարունակում է ապրել: Բայց՝ ապրել անցյալում, երբ իր կողքին ընկնում էին հարազատները: Ինձ վիճակվել է դիմավորել երիտասարդ ալժիրցիներին, ովքեր մեծացել են ջարդերի մեջ: Նրանց համար ոչ մի տարբերություն չկար իրականության և գիշերային մղձավանջների միջև: Նրանց սպանել էին, նրանք ցանկանում էին սպանել և սպանվել: Նրանց հերոսականությունը ծնունդ էր առել ատելությունից և անտանելի սարսափի հետևանքով արված փախուստից: Պատերազմելով՝ կռվի մեջ նրանք փնտրում էին փրկություն վախից. գիշերները, երազներում, նրանք դառնում էին անզեն ու վերադառնում էին մանկություն: Բայց երազների հետ վերադառնում էին նաև սարսափելի հիշողությունները, որոնցից նրանք ջանում էին ազատվել: Այդպիսին է նաև Իվանը:

Եվ ինձ թվում է, թե պետք է արժանին մատուցել Տարկովսկուն, ով այդքան համոզիչ ձևով է ցույց տալիս, որ այդ երեխայի համար, ով ձգտում է ինքնասպանության, տարբերություն չկա ցերեկվա ու գիշերվա միջև: Բոլոր դեպքերում նա ապրում է ոչ մեզ հետ: Նրա քայլերն ու տեսիլքները սերտորեն շաղկապված են: Նայեք մեծերի հետ նրա հարաբերություններին: Նա ապրում է մարտիկների մեջ: Սպաները՝ փառավոր, խիզախ մարդիկ, սակայն՝ «նորմալ» մարդիկ, ովքեր չեն ապրել այդ ողբերգական մանկությունը, հոգում են նրա մասին, սիրում են նրան, ցանկանում են ամեն գնով վերադարձնել նրան «նորմալ վիճակի», ուղարկել թիկունք, դպրոց: Առաջին հայացքից՝ երեխան կարող էր, ինչպես Շոլոխովի պատմվածքներից մեկում, գտնել նրանց մեջ այն մարդուն, ով կփոխարիներ կորցրած հորը:

Չափազանց ուշ է. նրան պետք չեն նույնիսկ հարազատներ, վերապրած պատերազմի անխուսափելի սարսափը դատապարտում է նրան մենության: Եվ սպաները, ի վերջո, սկսում են երեխային վերաբերվել քնքշանքի, սարսափի և հիվանդագին կասկածամտության խառը զգացումներով: Նրանք Իվանի մեջ տեսնում են կատարելության հասցված հրեշի, միաժամանակ հիասքանչ և գրեթե վանող, միայն մահաբեր նոպաներում ինքնահաստատվող  (դանակի տեսարանում): Այդ արարածն անզոր է կտրել այն թելերը, որոնք իրեն կապում են պատերազմի և մահվան հետ. նրան այսուհետ անհրաժեշտ է այդ չարագույժ շրջակա աշխարհը, թիկունքում, մարտերի թեժ պահերին վախից ազատվելով, այն կքայքայվի տագնապից:

Փոքրիկ զոհը գիտի, թե իրեն ինչ է հարկավոր. պատերազմ, որը ծնել է իրեն, արյուն, վրեժ: Այնուամենայնիվ, երկու սպաները սիրում են տղային, իսկ ինչ վերաբերում է նրանց հանդեպ տղայի վերաբերմունքին, ապա կարելի է միայն ասել, որ նրանք Իվանին տհաճ չեն: Սիրո ճանապարհն առհավետ փակ է նրա համար: Նրա մղձավանջներն ու տեսիլքները պատահական չեն: Խոսքն այստեղ բնավ էլ ռեժիսորական փնտրտուքների մասին չէ և նույնիսկ մանկական ենթագիտակցության մեջ ներթափանցելու փորձ չէ. նրանք բացարձակապես օբյեկտիվ են, և մենք շարունակում ենք Իվանին տեսնել դրսից նույն կերպ, ինչպես որ իրական տեսարաններում։ 

Վենետիկ, 1962թ

Խնդիրն այն է, որ այդ երեխայի համար ողջ աշխարհը հալյուցինացիա է, իսկ ինքը՝ հրեշ ու նահատակ: Հենց այդ պատճառով էլ առաջին էպիզոդն արդեն մեզ տանում է իրական և, միաժամանակ, ֆանտաստիկայի աշխարհ, երեխայի և պատերազմի աշխարհ՝ անտառի միջով Իվանի իրական վազքով սկսվող և մոր հորինված մահով վերջացող (նա իսկապես մահացել է, սակայն՝ այլ հանգամանքներում, որոնց մասին մենք երբեք չենք իմանա, քանի որ այդ դրաման չափազանց խորն է թաղված և միայն վերափոխված տեսքով ի հայտ կգա՝ թուլացնելով իր սարսափազդու մերկությունը): Խելագարությո՞ւն: Իրականությո՞ւն: Թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը։ Պատերազմում բոլոր զինվորներն են խելահեղ, և այդ սարսափելի երեխան նրանց խելագարության օբյեկտիվ ապացույցն է, որովհետև նա մյուսներից ավելի խելահեղ է: Հետևաբար՝ խոսքը ոչ թե էքսպրեսիոնիզմի կամ սիմվոլիզմի մասին է, այլ հենց սյուժեով թելադրված պատմողականության մի ոճի, որը երիտասարդ բանաստեղծ Վոզնեսենսկին անվանել է «սոցիալիստական սյուրռեալիզմ»։

Անհրաժեշտ է ավելի խորը թափանցել հեղինակային մտքի մեջ, որպեսզի կարողանանք հասկանալ թեմայի բուն իմաստը. պատերազմը սպանում է բոլորին, ովքեր մասնակից են դրան, բոլոր նրանց, ովքեր ողջ են մնում: Իսկ եթե ավելի խորանանք, ապա պատմությունն իր միևնույն ոլորանի վրա ծնում և կործանում է իր հերոսներին, ովքեր ունակ չեն առանց տառապանքի ապրելու այն հասարակության մեջ, որի ստեղծմանը նպաստում են:

Բայց ի՞նչ կլինի նրա հետ պատերազմից հետո: Եթե նա փրկվի, իրեն հեղեղող տաք լավան երբեք չի սառչի: Արդյոք այստեղ չկա՞ մի շատ կարևոր, այդ տերմինի ամենանեղ իմաստով, դրական հերոսի քննադատություն: Նրան մեզ ցուցադրում են այնպիսին, ինչպիսին նա կա, մերկացնում են նրա ուժի ողբերգական և մռայլ ակունքները, թույլ են տալիս տեսնել, որ դրանք պատերազմի հետևանքներն են՝ հիանալի հարմարեցված ռազմական իրավիճակին, հենց այդ պատճառով էլ նա երբեք չի կարողանա հարմարվել խաղաղ կյանքին:

Այսպիսով, պատմությունն ինքն է ստեղծում մարդկանց. ընտրում է նրանց, հեծնում է ու ստիպում մեռնել իր ծանրության տակ: Խաղաղության համար մարտնչող և դրա համար մեռնելու պատրաստ մարդկանց մեջ այս խելագար, ռազմատենչ երեխան կռվում է հանուն պատերազմի: Հենց հանուն դրա էլ նա իրեն սիրող զինվորների շրջապատում ապրում է լիակատար մենության մեջ: Եվ, միևնույն է, նա երեխա է: Նրա ավերված հոգին պահել է մանկական քնքշանքը, որը նա, սակայն, չի զգում, և, առավել ևս, չի կարող արտահայտել: Իսկ եթե քնքշանքը պարուրում է նրա երազները, ապա կարելի է համոզված լինել, որ այդ երազները կվերածվեն մղձավանջների: Երջանկության ամենահասարակ պահերը սկսում են վախեցնել. մենք գիտենք, թե դրանք ինչով կավարտվեն: Մինչդեռ այդ ճնշված, կոտրված քնքշանքն ապրում է յուրաքանչյուր կադրում․ Տարկովսկին դրանով է պարուրում Իվանին: Դա շրջակա աշխարհն է՝ չնայած պատերազմին, իսկ երբեմն էլ՝ դրա շնորհիվ (ես հիշում եմ հրաշագեղ, ազդանշանային հրթիռներով ծակծկված երկինքը):

Իրականում ֆիլմի լիրիզմը, լայն սփռված երկինքը, խաղաղ ջրերը, անծայրածիր անտառներն են Իվանի կյանքը, սերն ու արմատները, որոնք նրանից խլվեցին․ այն, ինչ նա էր, և ինչ նա դեռ մնալու է, բայց երբեք արդեն չի կարողանա այդ մասին հիշել: Այդ ամենը տեսնում են նրան շրջապատող մարդիկ, սակայն նա այլևս չի տեսնում: Ես չգիտեմ ավելի հուզիչ դրվագ, քան անվերջ, դանդաղ, սրտաճմլիկ գծանցը գետի վրայով: Չնայած տագնապին ու կասկածներին (արժե՞, արդյոք, երեխային այդպիսի վտանգի ենթարկել)՝ նրան շրջապատող սպաները հմայված են նրա մռայլ ու ահարկու գեղեցկությամբ: Բայց երեխան, մահով տարված, ոչինչ չնկատելով, նետվում է դեպի ափ. նա գնում է թշնամու մոտ: Նավակները հետ են շրջվում, գետի վրա լռություն է իջել, թնդանոթները լռում են: Զինվորականներից մեկն ասում է. «Այս լռությունը պատերազմն է»։ 

Հենց նույն ակնթարթ լռությունը պայթում է. ճիչեր, հևոցներ՝ ահա աշխարհը: Ուրախությունից խելագարված՝ խորհրդային զինվորները ներխուժում են բեռլինյան ռայխստագ, վազվզում են աստիճաններով: Սպաներից մեկը (մյուսը զոհվե՞ց) խորդանոցից վերցնում է ինչ֊որ թղթեր: Երրորդ ռեյխը հայտնի էր իր բյուրոկրատիայով. ամեն մի կախաղան հանվածի համար կար փաստաթուղթ՝ լուսանկարով և ազգանունով: Դրանցից մեկի վրա Իվանի նկարն է: Կախաղան է բարձրացվել 12 տարեկանում: Մի ամբողջ ազգի խնդության մեջ, որը թանկ է վճարել սոցիալիզմի կառուցումը շարունակելու իրավունքի համար, կա սև անցք՝ շատ ուրիշների հետ՝ նաև երեխայի մահը, մահ ատելության և հուսահատության մեջ:

Ոչինչ, նույնիսկ մոտալուտ կոմունիզմը, չի կարող փոխհատուցել դա: Մեզ այստեղ ցույց են տալիս, առանց միջնորդների, ընդհանուրի ուրախությունն ու անձնական ողբերգությունը: Չկա նույնիսկ մայրը, ով կարող էր ապրել ցավի և հպարտության խառը զգացումը. կարուստը բացարձակ է: Մարդկային հասարակությունը գնում է դեպի իր նպատակը, ողջ մնացածները կհասնեն դրան, սակայն այդ փոքրիկ նահատակը, աննշան սաղմը՝ պատմության կողմից ջնջված, կմնա որպես հարց, որի պատասխանը չկա: Նրա մահը ոչինչ չի փոխում, բայց ստիպում է մեզ տեսնել շրջակա աշխարհը նոր լույսի տակ:

Պատմությունը ողբերգական է: Այդպես էին ասում Հեգելն ու Մարքսը: Իսկ մենք վերջին ժամանակներս համարյա չենք խոսում այդ մասին՝ խոսելով առաջընթացից և մոռանալով անդառնալի կորուստները: «Իվանի մանկությունն» ամենանուրբ ձևով հիշեցնում է մեզ այդ մասին: Երեխա է մեռնում: Եվ դա դառնում է գրեթե «հեփի էնդ», քանի որ նա չէր կարողանա ողջ մնալ: Ինձ թվում է, որ, հայտնի իմաստով, հեղինակը՝ շատ երիտասարդ մի մարդ, ցանկացել է պատմել իր և իր սերնդի մասին: Ոչ թե այն պատճառով, որ նրանք մեռած են՝ այդ հպարտ ու խստաբարո պիոներները, այլ այն պատճառով, որ նրանց մանկությունը հաշմված է եղել պատերազմով և դրա հետևանքներով: Ես կուզենայի «Իվանի մանկությունը» համեմատել նաև «400 հարված» ֆիլմի հետ, բայց լոկ այն նպատակով, որ ընդգծեմ դրանց միջև եղած տարբերությունը։ Ծնողների կողմից խոշտանգվող երեխա․ սա է բուրժուական տրագիկոմեդիան: Հազարավոր ողջ երեխաներ՝ պատերազմի կողմից ոտնատակ արված․ խորհրդային ողբերգություններից մեկն է սա:

Նկարահանվում է համբույրի տեսարանը

Այս իմաստով՝ Տարկովսկու ֆիլմն ինձ համար հատկապես ռուսական է: Նրա տեխնիկական ոճը՝ ինքն իրենով յուրահատուկ, անկասկած, ռուսական է: Այստեղ, Արևմուտքում, մենք կարողացանք գնահատել Գոդարի իմպուլսիվ աշխարհն ու Անտոնիոնիի անշտապությունը: Սակայն մեզ համար նորություն է այդ երկու տեմպերի զուգակցումը մի բեմադրիչի պարագայում, ով չի ոգեշնչվում այդ երկուսից ոչ մեկի ստեղծագործություններով: Ռեժիսորը փոխանցում է պատերազմական ժամանակաշրջանն իր անտանելի դանդաղությամբ և, միևնույն ժամանակ, ֆիլմում ցատկում է մի դարաշրջանից մյուսը (նկատի ունեմ, մասնավորապես, գետի ու ռայխստագի պլանների ցնցող հակադրումը), հրաժարվում է զարգացնել սյուժետային գծերը, որպեսզի վերադառնա դրանց մեկ այլ պահի կամ նրանց մահվան րոպեին: Բայց ռիթմերի այդ հակադրումը չէ, որ ֆիլմին հաղորդում է սոցիալական տեսանկյունից յուրահատուկ բնույթ։ Անձը կազմալքող հուսահատության պահերը, ճիշտ է՝ ոչ այնքան բազմաքանակ, մեզ էլ էին ծանոթ՝ հենց նույն դարաշրջանից: (Ես հիշում եմ հրեա տղային՝ Իվանի հասակակցին, ով, 1945 թվականին իմանալով գազախցում իր ծնողների վախճանի մասին, բենզինով ողողեց իր անկողինը, պառկեց այնտեղ, մոտեցրեց լուցկին և ողջ֊ողջ այրվեց)։ 

Բայց մենք չունենք ո՛չ իրավունք, ո՛չ էլ հնարավորություն՝ այդ ահռելի ծրագիրն իրականացնելու համար: Մենք հաճախ բախվում ենք չարին: Սակայն մենք երբեք չենք հանդիպել չարի հետ այն պահին, երբ նա պայքարի մեջ է մտնում Բարու հետ: Հենց դա է ցնցում ֆիլմում. բնականաբար, ոչ մի խորհրդային մարդ չի կարող ինքն իրեն պատասխանատու համարել Իվանի մահվան համար, միակ մեղավորները նացիստներն են։

Խնդիրը դա չէ: Ինչպիսին էլ լինի չարիքի ծագումը, դրա կողմից Բարուն ուղղված անհամար ասեղային ծակումները մերկացնում են մարդու և պատմական առաջընթացի մասին եղած ողբերգական ճշմարտությունը: Եվ որտե՞ղ կարելի է այդ մասին ավելի լավ ասել, քան ԽՍՀՄ-ում՝ միակ երկրում, որտեղ «առաջընթաց» բառն ունի իմաստ: Իհարկե, դա չպետք է ծնի որևէ հոռետեսական հետևություն, ինչպես և թեթևամիտ լավատեսություն, այլ պայքարելու ձգտում՝ երբեք չմոռանալով այն գնի մասին, որ ստիպված վճարվում է:

Ես գիտեմ, որ Ձեզ, ավելի շատ, քան ինձ, իմ թանկագին Ալիկատե, ծանոթ են ցավը, քրտինքը, հաճախ՝ նաև արյունը, որոնց հանգեցնում են հասարակության աննշան փոփոխությունները: Ես համոզված եմ, որ Դուք էլ, ինչպես ես, կգնահատեք Պատմության անփոխարինելի կորուստների մասին այս ֆիլմը: Եվ «Ունիտայի» քննադատների հանդեպ տածած իմ հարգանքը համոզում է ինձ դիմելու Ձեզ՝ նրանց այս նամակը ցույց տալու խնդրանքով: Ես երջանիկ կլինեմ, եթե իմ նշումները նրանց մեջ առաջացնեն ինձ պատասխանելու և Իվանի մասին բանավեճը շարունակելու ցանկություն։ Տարկովսկու իրական մրցանակը պետք է լինի ոչ թե «Ոսկե առյուծը», այլ նրա ֆիլմի հանդեպ եղած, հնարավոր է՝ վիճելի, հետաքրքրությունը այն անձանց, ովքեր պայքարում են մարդու ազատագրման համար և պատերազմի դեմ:

Ամենաանկեղծ բարեկամությամբ՝

Ժ.֊Պ. Սարտր

(9 հոկտեմբերի, 1963 թվական)


ՎԻԴԵՈ. Անդրեյ Տարկովսկուն շնորհվում է «Ոսկե առյուծ» մրցանակ` Վենետիկի միջազգային կինոփառատոնում, 1962թ: