Հատված Ֆրանսուա Տրյուֆոյի «Իմ կյանքի ֆիլմերը» գրքից, որտեղ ռեժիսորն իրեն բնորոշ նուրբ հումորով մտորում է կինոքննադատության ճգնաժամի մասին:
ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՉԻՄԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ
1․ Կինոքննադատը երանելի անտեղյակության մեջ է այն ամենի վերաբերյալ, ինչն առնչվում է կինոյի պատմությանը։ Դրանում հեշտ է համոզվել ռիմեյքների օրինակով։ Եթե պաշտոնապես հայտարարված է, որ էկրան է բարձրանալու հին ֆիլմի նոր տարբերակը, ապա քննադատը (որպեսզի գիտուն երևա) կգրի, որ հին ֆիլմը վերստեղծված է կադր առ կադր, ինչը, ի դեպ, երբևէ հնարավոր չէ։ Իսկ եթե ռիմեյքի մասին հայտարարված չէ, քննադատը այն չի նկատի։ Բացի այդ՝ աշխատանքի ընթացքում քննադատը հաճախ է ընթերցում գրքեր կինոյի պատմության մասին, իսկ քանի որ դրանցում բազում սխալներ կան, ապա նա այդ նույն սխալներն արտագրում է։ Անցած ամիս իմ բազմաթիվ գործընկերներ Ռոբերտո Ռոսելինիին էին վերագրել Դիթերլեի «Հրաբուխը»՝ վերցնելով այդ սուտ տեղեկությունը Ժորժ Սադուլի «Կինոյի պատմությունից»։ Իսկ եթե քննադատն ինքնաբերաբար կրկնում է այլոց սխալները, դժվար չէ գլխի ընկնել, որ նա նույնպիսի հեշտությամբ կյուրացնի և նրանց գնահատականները, որոնք երբեմն արժեն ոչ ավելին, քան դրանց ուղեկցող փաստերը։ Ի դեպ, հենց Ժորժ Սադուլը չէ՞ր, որ օպերատոր Ռոբերտ Բյորքսին անվանել էր «Սպանության դեպքում հավաքեք Մ» պիեսի հեղինակ։
2. Կինոքննադատն անտեղյակ է ոչ միայն իր կողմից հետազոտվող արվեստի պատմությունից, այլ նաև դրա տեխնիկայից: Արդյոք շատե՞րը գիտեն, թե ինչ է «հանգույցը հայացքի առանցքով» կամ «շարժվող պանորաման»: Իհարկե, ոչ ոք կինոքննադատից չի սպասում այդ ոլորտում հատուկ պատրաստվածության, բայց այդ դեպքում էլ ի՞նչ իմաստ ունի գիտակ ձևանալը: Ահա մի քանի օրինակ. Ժորժ Շարանսոլը («Լե Նուվել Լիտերեր») զարմանում էր, որ «Ջենթլմենները նախընտրում են շիկահերներին» ֆիլմը ցուցադրվում է սովորական էկրանին՝ այն դեպքում, որ, նրա կարծիքով, դա լայնէկրան ֆիլմ է: Իմ լուսավորված եղբայրը պետք է որ իմանար՝ այդ ֆիլմը. ա) նկարահանված է մինչև լայն էկրանի հայտնագործումը, բ) և եթե նույնիսկ այն նկարահանված լիներ որպես լայնէկրան, ուրիշ կերպ հնարավոր չէր էլ լինի այն ցուցադրել: Հիչքոկի «Պարան» ֆիլմում ընդամենը հինգ մոնտաժային պլան կա, փոխարենը՝ նրա «Սպանության դեպքում հավաքեք Մ» ֆիլմում դրանք գրեթե չորս հարյուրն են, ինչը չի խանգարել Լուի Շովեին («Ֆիգարո»)՝ գրել հետևյալը. «Սպանության դեպքում հավաքեք Մ» ֆիլմում դետեկտիվ սյուժեով պիեսը, ինչպես և «Պարանի» դեպքում, մեծ էկրան փոխադրելիս ստացել է մեկ (կամ մի քանի) պլանով նկարահանման կինեմատոգրաֆիկ լուծում»: Լուի Շովեի մտքի մեկ այլ փայլատակում վերջերս ցույց տվեցի գործընկերներիս, սակայն քանի որ ոչ ոք ի վիճակի չեղավ ինձ բացատրել, թե ինչ է նկատի ունեցել հեղինակը, պետք է լոկ ապավինեմ ընթերցողի խորաթափանցությանը. «Ասեմ նաև, որ այն ռեժիսորը, ում օտար չէ մաքուր (՞) կինոն, հավանաբար, ավելի լավ կնախապատրաստեր և ավելի ջանասիրաբար կօգտագործեր վախի զգացում առաջացնող տեսարանները: Չխեղաթյուրելով տեղի ունենալիքի հավաստիության զգացողությունը՝ նա պարզապես այլ կերպ կտեղադրեր լուսարձակները (՞)»: Միգուցե, Լուի Շովեն ռեժիսորին շփոթում է ավագ էլեկտրիկի հե՞տ:
ԲԱԼԶԱԿՆ ԸՆԴԴԵՄ ՖՐԻԶՈՆ-ՌՈՇԻ
3. Կինոքննադատն օրգանապես զուրկ է երևակայությունից, այլապես նա ֆիլմեր կնկարահաներ՝ դրանք քննարկելու փոխարեն։ Այդ պատճառով էլ նա բացահայտորեն արհամարհում է մյուսների այդ ունակությունը։ Որքան անգամ է նրա գրչից դուրս եկել այսպիսի միտք․ «Բացի թյունոսի որսի կարճ տեսարանից՝ այս ֆիլմում հետաքրքիր ոչինչ չկա», կամ՝ «Հեղինակը լավ կաներ՝ հրաժարվեր սյուժեից և պարզապես մի փաստագրական ֆիլմ նկարահաներ թիթեռնիկների մասին»: Այլ կերպ ասած՝ Ֆրիզոն-Ռոշը հաղթանակ է տոնում Բալզակի նկատմամբ, իսկ Նորբեր Կաստերեն՝ Ստենդալի: Ժան-Ժակ Գոթիեն նմանատիպ քննադատության աշխարհի չեմպիոնն է:
4. Կինոքննադատության մեջ անհնար է «կարիերա անել»՝ վաղ թե ուշ չբախվելով Դելանուայի, Դեկուենի, Կայատի կամ Լե Շանուայի հետ՝ այն դեպքում, որ Մանկևիչը, Հիչքոկը, Պրեմինգերը կամ Հոուքսը մեզանից հեռու են հազարավոր կիլոմետրեր: Դա ծնում է քիչ թե շատ գիտակցված շովինիզմ: Անդրե Լանգը («Ֆրանս-սուար») չնայած լավագույն քննադատը չէ, սակայն «ամենահայրենասերն» է: Նրա հոդվածներն ընթերցելիս աստիճանաբար նկատում ես, որ ֆրանսիական ոչինչ նրան օտար չէ: Ահա մի քանի օրինակ. «Կախարդական քաղաքը» - «Այս կախարդական վրանային քաղաքը՝ արևով լի և ծովային օդով ներծծված...», «Օազիս» - «Ֆիլմը աչք է շոյում», «Ցանկությունների նավահանգիստը» - «Հարուստ, պայթուցիկ ֆիլմ...», «Կանգառ Օռլիում» - «Ճարպիկ և խելամտորեն կառուցված կատակերգություն...», «Փախստականները» - «Անտարբեր չթողնող ֆիլմ, ստեղծագործական հաջողություն, ֆրանսիական կինոյի անվիճելի Գրան-պրի...», «Ապագա աստղերը» - «Փայլուն և սրամտորեն շարադրված սյուժե»: Կարող է թվալ, թե «Ֆրանս-սուարի» ընթերցողին հանգեցնելով այդ ֆիլմերի դիտմանը՝ Անդրե Լանգը մեղավոր է լոկ չափազանց մեծ ներողամտություն ցուցաբերելու համար, բայց տեսեք, թե ինչ է նա գրում «Բոկոտն կոմսուհու»` ամերիկյան ֆիլմի մասին, որը հանդիսատեսի շրջանում եթե ոչ հիացմունք, ապա գոնե սուր հետաքրքրություն է առաջացնում. «Այս ֆիլմն իր անվանումից էլ ավելի հիմար է»: Առարկություն չընդունող, անհիմն հայտարարություն: Կարելի է մտածել, թե «Թմրանյութեր վաճառողների որսը», որով այդպես հիանում էր Անդրե Լանգը, մի շատ խելացի անվանում է: Էլ չասենք «Քնքշություն» պիեսի մասին:
ՀԵՂԻՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
5. Քննադատը ավտորիտար է և լկտի: Ժյուլ Դասենի «Տղամարդկանց մարտերի» էկրան բարձրանալուց հետո Ռոժե Ռեժանը ռեժիսորին խորհուրդ էր տալիս կտրել «գիտական հիմքերով կողոպուտի» տեսարանի քառորդ ժամը: Իսկ ի՞նչ կմնար «Ոսկե կառքից», եթե այդ պարոններից յուրաքանչյուրը չհավանած կամ անհետաքրքիր թվացած մեկական տեսարան հեռացնելու հնարավորություն ունենար: Կինոքննադատությունն առաջնորդվում է նախապաշարումներով (եթե այս ֆիլմն ինչ-որ մեկինն է, ոչ ոք այլևս այն գլուխգործոց չի համարի) և շտամպերով. «Ժան Դելանուայի բողոքական խստությունը» կամ «Ֆերնանդելը ողբերգական դերասան է»: Եթե քննադատությունն ընդհանուր առմամբ առաջնորդվում է «հաջորդականության սկզբունքով», ինչն իր արտացոլումն է գտել Ժիրոդուի ձևակերպման մեջ. «Չկան ստեղծագործություններ, կան միայն հեղինակներ», ապա կինոքննադատության համար, ընդհակառակը, հեղինակներ չկան, իսկ ֆիլմերը տանտիրուհու մայոնեզի պես են՝ կամ հաջող են, կամ՝ ոչ: Այդ նույն «հաջորդականության սկզբունքը», բայց՝ փոփոխված: Արդյունքում՝ քննադատները համակարգված գովում են Ռենուարի ամեն երկրորդ ֆիլմը:
6. Կինոյի պատմությանն ու կինոտեխնիկային անծանոթ, սցենարային վարպետության սկզբունքներից գլուխ չհանող կինոքննադատն ունակ է լոկ ամենամակերեսային, հավակնոտ և անհարկի դատողությունների: Քննադատները գնահատում են ֆիլմը՝ ելնելով հեղինակային «մտահղացումից»: Բայց կինոյի պատմությունից ու կինոտեխնիկայից, ինչպես նաև սցենարի վրա աշխատելու հանգամանքներից և նկարահանման պրոցեսից անտեղյակությունը հանգեցնում է այն իրողությանը, որ քննադատներն ի վիճակի չեն բացահայտել այդ մտահղացումը, եթե այն ակնհայտ չէ, ասենք՝ հայտարարված չէ դահլիճի մուտքի մոտ կախված աֆիշում: Եվ այստեղ արդեն նախապաշարումներն ու անգրագիտությունը զույգով են հանդես գալիս: Իրականում քննադատները գնահատում են ֆիլմերի «սեփական» մտահղացումը, երբ ի վիճակի չեն ըմբռնել դրանց իրական իմաստը:
ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ԱՆԿՈՒՄԸ
7. Կինեմատոգրաֆը, ինչպես և բոլոր արվեստները, չափից դուրս բարդանում է նրանց համար, ովքեր դեռևս 1925 թվականին են հասել լավագույնին, ինչին ընդունակ էին: Զարմանալի չի լինի, եթե մոտ ժամանակներս մենք ականատես լինենք քննադատության լիակատար անկմանը: Ժակ Լեմարշանը խոստովանեց, որ ոչինչ չի հասկացել «Տերն ու սպասուհին» պիեսից: Անդրե Բիյին ընդունեց սեփական շփոթվածությունը «Դոֆինի դարպասների» առջև, իսկ Էմիլ Անրիոն նախորդ շաբաթ «Մոնդի» ընթերցողներին հայտնեց, որ կարդալով «Դիտողի» տեքստը՝ ի վիճակի չի եղել վերապատմել այն: Արդյո՞ք շուտով մենք նմանատիպ անկեղծության ականատեսը կլինենք մեր կինոքննադատ եղբայրներից: Նրանցից ո՞վ կխոստովանի, թե ամեն ինչ չէ, որ հասկացել է «Բոկոտն կոմսուհուց»: Իրերի ներկա դրության պայմաններում մենք հիմք չունենք դժգոհելու կինոքննադատության անօգնականությունից՝ հակադրելով այն թատերական քննադատությանը: Չէ՞ որ դահլիճից դուրս գալով՝ կինոքննադատն ինքն էլ չգիտի, թե ինչ մտածի հենց նոր տեսածի վերաբերյալ, և իր գործընկերներին է հարցուփորձ անում. այդ շարքում կգերակայի նա, ով առաջինը կկարողանա խելացի արտահայտվել, գտնել մի նուրբ «ձևակերպում»: Մի քիչ ճարտարություն՝ և խելացի քննադատը, ով կուզենա «առաջ մղել» «բարդ» ֆիլմը, կհասնի դրան՝ գրախոսականի վրա աշխատելով իբր թե գործընկերների հետ միասին: Չէ՞ որ այն, ինչը դուրս կգա նրանց գրչից, նա կճանաչի որպես ապացույցների սեփական համակարգ՝ հարմարեցված կամ «վերաիմաստավորված» ձևով տրվող: Այդպիսի հնարք վերջերս օգտագործվեց մի հիանալի կինոնկարի պաշտպանության նպատակով, ֆիլմի անվանումը ես չեմ ուզում նշել: Զվարճալի գործ, հետաքրքիր մասնագիտություն: Բայց եթե անկեղծ խոսենք՝ «Քննադատությանը շատ լուրջ մի՛ վերաբերվեք»:
COMMENTS