«Դու օժտված ես ատելությամբ։ Երիտասարդ, մաքուր, բացարձակ ատելությամբ։ Բայց զգուշացի՛ր։ Ցասման էներգիայի այդ ներուժը չափից դուրս կարևոր է՝ անձնական վրեժխնդրության չվերածվելու համար»։ «Աստվածների կործանումը», 1969թ
Ֆիլմի անվանումն արդեն իսկ շեշտում է սյուժեի ու մտահղացման մեծ մասշտաբը: Եվ աստվածներն այս դեպքում հզոր իշխանության գահերին նստած ընտանիքի անդամներն են: Պատմությունը վերաբերում է արդյունաբերող ազնվականության մասը կազմող այդ ընտանիքի քայքայմանը: Ամենագլխավոր թեման, իհարկե, ֆաշիզմն է, և թե ինչից է այն սկիզբ առնում: Ֆիլմում տպավորիչ ձևով ներկայացված են հայտնի «երկար դանակների գիշերվա» արյունոտ իրադարձությունները, որոնք տեղի են ունեցել 1934թ-ին հիտլերյան Երրորդ Ռայխում: Վիսկոնտիի այս գործը մեծ փառքի արժանացավ և մեծ հաջողություն ունեցավ եվրոպական կինովարձույթում: Դա ինչ-որ առումով պայմանավորված էր նաև ֆիլմի փայլուն դերասանական կազմով: Գլխավոր դերերում հանդես եկան ավստրիացի ճանաչված դերասան և Վիսկոնտիի սիրեկան Հելմուտ Բերգերը, բրիտանական կինոյի վառ անհատականություն Դիրկ Բոգարդը և շվեդական թատրոնի ու կինոյի սիրված դերասանուհի Ինգրիդ Թուլինը, ով շատերին ծանոթ է հատկապես Ինգմար Բերգմանի ֆիլմերի միջոցով: Կարելի է նշել, որ սա իտալացի ռեժիսորի «գերմանական եռագրության» առաջին մասն է, որն իր հերթին սկիզբ է դնում նացիզմի մասին պատմող արտ-հաուս ժանրի ֆիլմերի շարքին:
Այդուհանդերձ, ի սկզբանե, նացիզմի ակունքների մասին ֆիլմ նկարահանելու գաղափարը Վիսկոնտին մտահղացել էր՝ ոգեշնչվելով շեքսպիրյան «Մակբեթը» ժամանակակից ձևով էկրանավորելու ցանկությամբ։ Մտորելով, թե ինչպես կարելի է բեմադրել շեքսպիրյան հայտնի սյուժեն և այն համադրել ժամանակակից պատմության հետ՝ Վիսկոնտին ամսագրերից մեկում հոդված տեսավ Կրուպ ընտանիքի մասին, որը ֆինանսավորում էր Երրորդ Ռայխի ռազմական արդյունաբերությունը: Սցենարի վրա աշխատելիս հեղինակը որոշեց նաև «Էդիպուս արքայից» որոշ մոտիվներ ներդնել իր ստեղծագործության մեջ (մոր և որդու արյունապիղծ հարաբերությունները): Բացի այդ՝ նա «Համլետից» վերցրեց հաշվեհարդար տեսնող, վտարված որդու կերպարը: Բարոյական կազմալուծում ապրող ընտանիքի պատմությունն ընկալվեց որպես «աստվածների կործանման» գաղափար, որպես հայրապետական Եվրոպայի անկում՝ իր դարավոր մշակութային հարստություններով հանդերձ: Ռեժիսորը կարողացավ հիանալի համադրել առասպելն ու պատմությունը, ընտանեկանն ու սոցիալականը:
Մարտինը մի սիրուհի է պահում իր գաղտնի բնակարաններից մեկում և ժամանակ առ ժամանակ այցելում է նրան: Մի օր, գտնվելով այդ շենքում, Մարտինը նկատում է հարևանությամբ բնակվող կնոջ փոքրիկ դստերը: Նա սեռական կապի մեջ է մտնում այդ աղջկա հետ, ինչից հետո վերջինս կախվում է իր սենյակում: Կոնստանտինը, ով կարևոր տեղ է գրավում գրոհային զորքերում, ներքին կարգով տեղեկանում է այդ դեպքի մասին: Նա սկսում է շանտաժի ենթարկել Մարտինին: Վերջինս, երբ հասկանում է, որ կարող է դատապարտվել մանկապղծության համար, խուճապի է մատնվում և թաքնվում է պալատի վերնահարկում: Երկար որոնումներից հետո Սոֆին գտնում է վերնահարկում պատսպարված որդուն՝ խոստանալով, որ ամեն ինչ կկարգավորի: Նա պայմանավորվում է Աշենբախի հետ, թե ինչպես կարելի է փակել այդ գործը և վերացնել Կոնստանտինին Ֆրիդրիխի օգնությամբ։
Այնուհետև ֆիլմում ներկայացվում են հայտնի «երկար դանակների գիշերվա» սարսափելի իրադարձությունները, որոնք տեղի են ունեցել 1934թ-ի հունիսի 30-ին Բադ Վիսզեում: Այդ գիշեր Հիտլերը հաշվեհարդար տեսավ գրոհային զորքերի ներկայացուցիչների հետ: Գործողության գաղտնի անվանումն էր «Կոլիբրի օպերացիա»: Ջարդերի պատճառ հանդիսացավ գրոհայինների անհավատարմությունը՝ Էռնստ Ռյոմի գլխավորությամբ: Նրանք կասկածվում էին նաև հեղաշրջման նախապատրաստման համար: Ընտրվել էր հարմար պահ, երբ գրոհայինները կազմակերպել էին մեծ խնջույք, որն էլ տոնում էին՝ տրվելով նաև հոմոսեքսուալ օրգիային: Ըստ փաստերի՝ երբ Հիտլերն իր զինվորներով ներխուժում և ականատես է լինում այդ հարբած արվամոլների օրգիայի տեսարանին, նա բացականչում է․ «Անիծվե՛ս դու, Ռյոմ»: Հետո բոլորին ձերբակալում ու գնդակահարում են: Ռյոմին հնարավորություն են տալիս բանտախցում ինքնասպան լինելու, սակայն նա հրաժարվում է և նույնպես գնդակահարվում։
«Երկար դանակների գիշերը» մանրամասն ներկայացված է «Աստվածների կործանումը» ֆիլմում: Գրոհային զորքերի մարտիկներն իրենց հրամանատարների հետ հավաքվում են լճի ափին: Լողում են, ուրախանում են, թռչկոտում, խաղում... Երեկոյան էլ շենքում են խնջույք անում: Հետո բոլորը հարբում են, երգում են, և սկսվում է օրգիան: Այստեղ է նաև Կոնստանտին ֆոն Էսենբեկը: Արևածագին տեղ են հասնում ՍՍ-ի ջոկատները՝ Աշենբախի գլխավորությամբ: Նրանք ներս են խուժում և սկսում են բոլորին գնդակահարել, ոչնչացնել: Հարձակվողների շարքում է նաև Ֆրիդրիխը, ով իրականացնում է Սոֆիի կամքը՝ Կոնստանտինին գնդակահարելով իր ինքնաձիգով: Հիմա Մարտինը, կարծես, ազատվում է խնդիրներից, սակայն խորհրդավոր Աշենբախն իրականում երկակի ու կեղծ խաղ է տանում՝ օգտագործելով այս պայքարի բոլոր անդամներին այնպես, ինչպես նացիստական գործին է ձեռնտու: Սոֆին այնպես է անում, որ Էլիզաբեթին ուղարկեն համակենտրոնացման ճամբար, որտեղ էլ նա հետագայում մահանում է: Նրա երեխաներին Սոֆին փորձում է որպես խայծ օգտագործել՝ փախուստի դիմած Հերբերտի համար, որպեսզի նա վերադառնա և գեստապոյին հանձնվի: Աշենբախն իր հերթին փորձում է իր կողմ ներքաշել Գյունտերին՝ վերջինիս համոզելով, որ միանա հիտլերյան կուսակցությանը։ Պատանին փորձում է հեռու մնալ այդ ամենից:
Աշենբախը որոշում է նաև թուլակամ Մարտինին լրիվ «իրենով անել»՝ նրան մոր դեմ տրամադրելով և իշխանության հանդեպ սեր արթնացնելով: Ցանկանալով ավելի ու ավելի ինքնահաստատվել՝ Մարտինն անցնում է բարոյականության բոլոր սահմանները և բռնաբարում է սեփական մորը: Դրանով, ըստ իր խոսքերի, նա արտահայտում է իր մեջ վաղուց կուտակված ատելությունը մոր հանդեպ, ով անընդհատ խեղճացնում էր որդու կամքը: Այս քայլով նա ոչնչացնում է մեծամիտ մորը և կատարյալ հաղթանակ է տոնում: Իր ապրած սարսափից հետո Սոֆին, թվում է, համակերպվել է արյունապղծության հետ։ Նա ժպտում և շոյում է կրծքին ընկած որդու գլուխը: Բայց դա միայն թվում է, որովհետև հիմա նա խելագարվել է՝ չդիմանալով այդ հարվածին: Տեսնելով, որ Սոֆին կորցրել է բանականությունը՝ Ֆրիդրիխը խնդրում, աղերսում է իր սիրելիին՝ վերադառնալ, քանի որ նա պետք է իրեն: Մարտինն արդեն ՍՍ-ի համազգեստ է կրում՝ ֆաշիստական սվաստիկայով, ինչպես Աշենբախը: Նա բանկետ է կազմակերպում ընտանեկան պալատում՝ մոր և Ֆրիդրիխի ամուսնության կապակցությամբ: Հարսանեկան արարողությունից հետո կիսով չափ խենթ Սոֆին և Մարտինին հնազանդվող Ֆրիդրիխը նրա կողմից կալիումի ցիանիդով լի սրվակներ են նվեր ստանում: Վերջին տեսարանում Մարտինը նացիստական ողջույնով քարանում է նորապսակների դիակների մոտ:
«Աստվածների կործանումը» շատ մեծ ազդեցություն գործեց դասական ռեժիսորների վրա: Կարելի է ասել, որ այն յուրովի ստեղծեց մի նոր ժանր: Մի շարք կինոռեժիսորներ, այս ֆիլմից օրինակ վերցնելով, սկսեցին ֆաշիզմի սկզբնաղբյուրը փնտրել սեքսուալ խանգարումների մեջ: Ամենավառ օրինակներից են Բեռնարդո Բերտոլուչիի «Կոնֆորմիստը» (1970թ), որտեղ փոքր տարիքում ցնցում ապրած գլխավոր հերոսը ֆաշիստ է դառնում, Լիլիանա Կավանիի «Գիշերային բարապանը» (1974թ), որտեղ խաղում են հենց Դիրկ Բոգարդն ու Շառլոթ Ռեմփլինգը (Էլիզաբեթի դերակատարուհին): Ֆիլմը պատմում է նախկին նացիստի և համակենտրոնացման ճամբարում ողջ մնացած աղջկա հանդիպման մասին: Նրանց միջև մի անըմբռնելի սեր է ծագում: Այս նույն շարքից է նաև էրոտիկ կինոյի վարպետ Տինտո Բրասի «Քիթիի սալոնը» (1976թ) ֆիլմը: Այն ներկայացնում է Գերմանիայում գտնվող մի հասարակաց տան պատմությունը, վայր, ուր այցելում էին Ռայխի ղեկավարները: Գլխավոր դերերում են Ինգրիդ Թուլինը և Հելմուտ Բերգերը: Իտալացի մեծ ռեժիսոր Պիեռ Պաոլո Պազոլինին նկարահանեց իր վերջին, ամենաաղմկահարույց կինոնկարը՝ «Սալո, կամ Սոդոմի 120 օրը» (1975թ): Այս ծանր, կիսով չափ պոռնոգրաֆիկ ֆիլմը նացիստական Գերմանիայի առաջնորդների վերջին կեղտոտ ու դաժան զվարճանքների մասին է պատմում: Ռեժիսորի՝ նկարահանումներից հետո տեղի ունեցած և այդպես էլ մինչև վերջ չբացահայտված սպանությունը նույնիսկ կապում էին այս ֆիլմի հետ։ Գերմանացի հռչակավոր ռեժիսոր Ռայներ Վերներ Ֆասբինդերը շատ էր տպավորվել Վիսկոնտիի այս գործով: Նա այն դասում էր մեծագույն ֆիլմերի շարքը և երբեմն կրկնօրինակում էր որոշ տեսարաններ, օրինակ՝ իր «Չինական ռուլետկայում»: Վիսկոնտիի կողմից կերտված, ինքն իրեն ներսից խժռող ընտանիքի պատկերն իր տեղը գրավեց Ֆրենսիս Ֆորդ Կոպոլայի «Կնքահայրը» եռագրությունում, նաև՝ Պատրիս Շերոյի «Մարգո թագուհին» ֆիլմում:
«Աստվածների կործանումն» առաջին ստեղծագործությունն էր, որն այդպես բացահայտ, անխնա կոպիտ ձևով դատապարտեց և հողին հավասարեցրեց նացիզմն ու ֆաշիստական գաղափարախոսությունը: Եվ այն, որ հեղինակն անդրադառնում է այս երևույթի միայն զարգացմանը՝ չցուցադրելով հետագա անկումը, ավելի է հստակեցնում նրա պատգամը: Սակայն կան ակնարկներ: Վերջին տեսարանում, երբ Մարտինը բարձրացնում է իր աջ ձեռքը՝ երկու դիակների մոտ կանգնած, թվում է, թե նա վերջնական հաղթանակ է տոնում, և դրանով սկիզբ է դրվում նրա իշխանությանը: Նա՛ է լայնածավալ պատերազմ սկսելու, նա՛ է բազմաթիվ ողբերգությունների ու արհավիրքների պատճառ հանդիսանալու, նա՛ է դառնալու ամենախենթ հրամաններն արձակողը... Սակայն ոչ մի երկրային աստված երկար չի գոյատևում: Ինչպես և մյուս աստվածները, նա նույնպես կործանում կապրի, և դա պարզից էլ պարզ է: Դրա վկայությունն էկրանը ծածկող հուժկու կրակն է: Այն կանխատեսում է սպասվող աղետ, որը Մարտինն է բերելու աշխարհի գլխին, բայց վերջում էլ, անկասկած, այդ դժոխային կրակի բաժինն է դառնալու: Իսկ ինչ վերաբերում է Աշենբախին, ապա վերջինս հավերժ ֆաշիզմի ու չարիքի կերպարն է խորհրդանշում: Նա միշտ կա, միշտ թաքնված է, իր խորամանկ, նենգ գործն է առաջ տանում, օգտագործում է իր ձեռքն ընկած խամաճիկներին, և նա միշտ լինելու է: Ե՛վ պայքարից հետո, և՛ պատերազմից հետո նա գոյատևելու է: Կգտնվեն այնպիսիք, ովքեր կողմնակից կդառնան նրան: Չեն դիմանա նրա գայթակղությանը, ինչպես Մակբեթը խաբնվեց երեք վհուկներին:
Այդպիսին է Լուկինո Վիսկոնտիի կողմից ներկայացված նացիզմի երևույթը, որի հիմքում, ըստ նրա, ամենամահացու մեղքերն են՝ սպանությունը, նախանձը, ձգտումը դեպի իշխանություն, մանկապղծությունը, արվամոլությունը, բռնաբարված մայրերի դիակները․․․ Ֆիլմը հիանալի ձևով արտահայտեց այն միտքը, որ հասարակական մտքի անկումը, իհարկե, որոշվում է հասարակական հարաբերություններով, տնտեսական պայմաններով, իշխանության համար մղվող պայքարով:
Հովհաննես Վարդումյան
COMMENTS