«Նրա մեղքն այն էր, որ ազատ էր»։ Բելլա Ախմադուլինան՝ Սերգեյ Փարաջանովի մասին
Սերգեյ Փարաջանով և Վլադիմիր Վիսոցկի․․․ Սակավաթիվ և երբեմն բավականին դժվարամատչելի աղբյուրներում սփռված են նրանց ծանոթության, կապվածության և փոխադարձ ահռելի հարգանքի մասին վկայությունները։ Մինչ այժմ որևէ փորձ չի արվել նրանց փոխհարաբերությունները վերլուծելու ուղղությամբ։ Թերևս, ոչ միայն (գուցեև՝ ոչ այնքան) նյութերի սահմանափակության պատճառով, այլև այն պատճառով, որ, թվում է, դժվար է համատեղել միմյանցից այդչափ տարբեր երկու անձանց։ Մեկը՝ բանաստեղծ ու դերասան, մյուսը՝ կինոռեժիսոր և կոլաժի վարպետ։ Մեկը՝ պոեզիայի մեծ գիտակ, ով արտերկրից իր հետ բերում էր Մանդելշտամի, Գումիլյովի, Նաբոկովի, Կլյուևի հատորները, մյուսը՝ մեծ արվեստագետ, ով իր տանը պահում էր ընդամենը երկու գիրք, սակայն, փոխարենը, իրանական արվեստի իր փայլուն իմացությամբ գերազանցում էր նույնիսկ լավագույն մասնագետներին։ Մեկը, գիտակցելով, թե ինչպիսի երկրում է ապրում, իր ելույթներում բավականին զգուշավոր էր, իսկ մյուսը կարող էր դանիական թերթի հետ ունեցած հարցազրույցում ասել, թե ԽՄԿԿ ԿԿ քսանհինգ անդամներ ձգտում են իր բարեհաճ վերաբերմունքին (ինչը, իհարկե, ճիշտ չէր և, ի վերջո, պատճառ դարձավ նրա ձերբակալության ու 4-ամյա ազատազրկման համար)։
Լիլյա Բրիկի հետ |
Մարչելո Մաստրոյանիի հետ |
«Ա՛հ, ինչպես կվազեի երամակում,
Առանց սանձերի և առանց թամբի․․․»։
Անդրեյ Տարկովսկու հետ |
1972-ի օգոստոսին Վիսոցկին ու Վլադին հանգստանում էին Յուրմալայում։ Այդ նույն ժամանակ այնտեղ էր նաև Փարաջանովը։ Մի անգամ Վիսոցկու հյուրանոցային համարում ջուրն անջատեցին, և նա զանգահարեց Փարաջանովին՝ խնդրելով, որ վերջինս հյուրանոցից դուրս գալիս իր համարի բանալին թողնի բարապանի մոտ։ Մտնելով Փարաջանովի սենյակ՝ նրանք սեղանի վրա տեսան միրգը, սիգարետն ու հանքային ջուրը։ «Հետո՞ ինչ,- կհարցնեք։- Մի ընկերը մյուսից խնդրել է սենյակի բանալին, որպեսզի լոգանք ընդունի, և ընդամենը»։ Մյուսների պարագայում կարող էր լինել այդ «ընդամենը», բայց Փարաջանովի պարագայում՝ ոչ։ Անակնկալը բացահայտվեց փոքր-ինչ ուշ․ լոգացնցուղի վերին մասում նա ամրացրել էր վարդերի փունջ, ամրացրել էր այնպես, որ ջուրը ծաղիկների բույրի հետ միախառնվելով հոսի Մարինայի վրա․․․
Մինչ օրս էլ ոչ ոք չի կարող ճշգրիտ ասել՝ Վիսոցկու բնակարանում տեղադրվա՞ծ էին գաղտնալսող սարքեր, թե՞ ոչ։ Հատկանշական է, որ Փարաջանովի խոսակցությունների ձայնագրությունն արվել էր նրա ձերբակալությունից անմիջապես առաջ։ Քանի որ Փարաջանովին առնչվող վարկաբեկիչ նյութերը բացակայում էին, իսկ նրան ամեն գնով ազատազրկելու որոշումն արդեն կար, գործի դրվեց գաղտնալսման տարբերակը՝ ինչ-որ բան որսալու հույսով․․․ «Ուկրաինական մշակույթ» ամսագրի խմբագիր Յարեմչուկը «Փարաջանով․ խենթ հանճարն ուկրաինական անապատում» վավերագրական վիպակում մեջբերում է Փարաջանովի գործը վարող քննիչ Մակաշովի խոսքերը․ «Նա հետաքրքիր զրուցակից է։ Բայց ես նրա հետ ընկերություն չէի անի։ Գիտե՞ք, թե ինչու։ Նա ծայրահեղ եսակենտրոն է։ Գործի քննության ժամանակ իմ ձեռքն ընկավ մագնիտոֆոնային ձայնագրությունը։ Փարաջանովն իր բնակարանում հարցնում է հարբած Վիսոցկուն՝ «ասա՛, մի՞թե այս երկրում կան ուրիշ հանճարներ՝ բացի ինձնից ու քեզնից»։ Վիսոցկին համերգներով եկել էր Կիև 1973թ-ի նոյեմբերին։ Հավանաբար, հենց այդ ժամանակ էլ արվել է ձայնագրությունը։ «Նրա մեղքն այն էր, որ ազատ էր»,- Փարաջանովի մասին գրել է Բելլա Ախմադուլինան։
Ի դժբախտություն քննիչների՝ Քրեական օրենսգրքում Փարաջանովի համար ոչ մի «հարմար» հոդված չգտնվեց, այդ իսկ պատճառով ստիպված եղան խորամանկություն բանեցնել։ Փարաջանովին մեղսագրում էին մերթ կաշառակերություն, մերթ եկեղեցիների թալան, մերթ վալյուտային խարդախություն, մինչև որ հասան տղամարդու բռնաբարության համար մեղադրանքին։ «Զոհի» դերի համար ընտրվեց մի բարձրահասակ ու ամրակազմ երիտասարդ։ Անհամապատասխանությունն ակնհայտ էր, բայց ամեն ինչ նախապես ծրագրված էր, և Փարաջանովին դատապարտեցին 5 տարվա ազատազրկման։ Շատերը փորձեցին օգնել նրան։ Դերասան Վենիամին Սմեխովը վերհիշում է․ «Բժիշկ Բադալյանի ծննդյան օրը ես տեսա Կինեմատոգրաֆիստների միության առաջին քարտուղար Լև Կուլիջանովին և հարցրեցի, թե ինչպես է իրեն զգում այս պահին, երբ Փարաջանովը բանտում է և արտասվում է ստորացումներից ու անելանելիությունից։ Կուլիջանովը վստահ պատասխանեց՝ «մենք արեցինք այն ամենը, ինչ հնարավոր էր, երեքս միասին՝ ես, Բոնդարչուկն ու Գերասիմովը դիմեցինք վերին ատյաններ, իսկ Գլխավոր դատախազ Ռուդենկոն մեզ աներկբա պատասխանեց, որ չի կարող ոչինչ անել, և որ դա ուկրաինական կողմի առանձնաշնորհն է ու որոշելիքը»։
Փարաջանովին օգնեց Լիլյա Բրիկը, ով ելքը գտավ այնտեղ, որտեղ չկարողացավ (կամ չցանկացավ) գտնել Խորհրդային Միության գլխավոր դատախազը։ Լիլյա Բրիկի քույրը՝ գրող Էլզա Տրիոլեն, ամուսնացած էր Լուի Արագոնի հետ։ Խորհրդային իշխանությունները առիթ էին փնտրում Արագոնի հետ հարաբերությունները կարգավորելու համար, քանի որ խորհրդային տանկերի՝ Չեխոսլովակիա ներխուժելուց հետո Արագոնն ընդհանուր ոչինչ չէր ցանկանում ունենալ իր կողմից նախկինում սիրված ԽՍՀՄ-ի հետ։ Լիլյա Բրիկն Արագոնին աղերսեց ժամանել ԽՍՀՄ։ Այցի համար առիթ դարձավ Խաղաղության միջազգային մրցանակի հանձնումը։ Արագոնը ժամանեց, հանձնեց մրցանակը և հանդիպեց Քաղբյուրոյի անդամների հետ։ Սերգեյ Փարաջանովն ազատ արձակվեց։ Ազատության մեջ հայտնվելով՝ նա անմիջապես ուղևորվեց Թբիլիսի, իսկ որոշ ժամանակ անց եկավ Մոսկվա, որպեսզի հանդիպի Լիլյա Բրիկի և իր մյուս ընկերների հետ։
«Իմանալով Փարաջանովի վաղաժամկետ ազատ արձակման մասին՝ Վիսոցկին անմիջապես սուրաց դեպի նրա ժամանակավոր կացարանը,- գրում է Ս․ Դանիելյանը։- Շեմին չհասած՝ ծնկի իջավ պատշգամբի առաջ։ Արցունքները հոսում էին նրա աչքերից․․․ Իսկ վերևում, սեփական արցունքները չնկատելով և բազրիքին ասես մեխված, նրան ժպտում էր սևաչյա մորուքավորը»։ Հավանաբար, Փարաջանովն ու Վիսոցկին վերջին անգամ հանդիպել են 1979թ-ի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին, երբ Տագանկայի թատրոնը հյուրախաղերով գտնվում էր Թբիլիսիում։ Ինքն իրեն հավատարիմ՝ Փարաջանովը ողջ թատրոնը հրավիրել էր Կոտե Մեսխի փողոցում գտնվող իր տուն։ «Գինին հոսում էր գետի պես, երգերը ծորում էին, պատշգամբները ճկվում էին մրգերի ծանրությունից․․․ Վիսոցկու հետ նա առանձին հանդիպում ունեցավ»,- վերհիշում է Վենիամին Սմեխովը։ «Նա շատ էր սիրում տաղանդավոր մարդկանց»,- Փարաջանովի մասին ասում է դերասանուհի Ալլա Դեմիդովան։ Եվ, հավելենք, շատ էր սիրում Վիսոցկուն։ Այդ իսկ պատճառով նա 1981թ-ի հոկտեմբերին գաղտնի ժամանեց Մոսկվա (գաղտնի, որովհետև բանտից հետո նրան արգելված էր այնտեղ հայտնվել), և Յուրի Լյուբիմովը նրան հրավիրեց «Վլադիմիր Վիսոցկի» ներկայացումը դիտելու, իսկ նա ոչ միայն եկավ, այլև ելույթ ունեցավ քննարկման ժամանակ․ «Տեղի է ունենում հրաշք, ևս մեկ հրաշք՝ Տագանկայի թատրոնում ծնված։ Այս երեկոն Մոսկվայի էլեկտրակարդիոգրամն է։ Ես հպարտ եմ դրա համար։ Ես չեմ կարող խոսել առանց հուզմունքի։ Տեսեք, թե մեզ ինչպես բարձրացրեց ու մտերմացրեց Վիսոցկին․․․ Ցնցող տեսարան, ցնցող պլաստիկա։ Պետք է գիրք գրել՝ ձեր ներկայացմանը նվիրված»։
Բայց Փարաջանովը Փարաջանով չէր լինի, եթե նրան «հեռուն» չտաներ։ Պատմական ճշմարտությունը նրան չէր հետաքրքրում ոչ միայն կինեմատոգրաֆում, այլև սեփական կյանքում, այդ իսկ պատճառով էլ նա առասպելներ էր պատմում իր մասին։ Այդպես ավելի գեղեցիկ էր։ Այս անգամ էլ նա չդիմացավ։ «Յուրի Պետրովիչ,- դիմեց նա Լյուբիմովին,- ես տեսնում եմ, որ հաբեր եք կուլ տալիս, բայց պետք չէ վշտանալ։ Եթե ստիպված լինեք լքել թատրոնը, ապա առանց դրա էլ կապրեք։ Ես արդեն քանի տարի է՝ չեմ աշխատում, բայց, ոչինչ, մեռած չեմ։ Հռոմի Պապն ինձ ուղարկում է ալմաստներ, իսկ ես դրանք վաճառում եմ և այդ գումարով ապրում եմ»։ Վասիլի Քաթանյանը սարսափած վազում է Փարաջանովի մոտ (դահլիճում նստած էին ՊԱԿ-ի գործակալներ)․ «Սերյոժա, Աստծուց վախեցիր, այդ ի՞նչ ադամանդներ է քեզ ուղարկում Հռոմի Պապը»։ «Բայց կարող էր, չէ՞»,- հետևում է հանդիմանական պատասխանը։ Իրավիճակը դեռևս հնարավոր էր փրկել․ թատրոնից զանգահարում և ասում են, որ նա գա ու ստորագրի սղագրությունը։ Կարելի էր ջնջել ալմաստների վերաբերյալ ֆրազը, և գործը փակված կլիներ։ Բայց Փարաջանովը դա չարեց։ Գուցեև, դա այնքան էլ խելամիտ քայլ չէր։ Այսինքն՝ ամենևին էլ խելամիտ չէր։ Սակայն դա ընդամենը կատակ էր։ Իսկ Խորհրդային իշխանությունը կատակ չէր հասկանում։
1982թ-ի փետրվարին Փարաջանովին ձերբակալեցին և մեղադրեցին կաշառակերության համար։ Այս անգամ օրենքից կառչելու հնարավորություն ունեին․ նա ինքն էր իրեն վնասել՝ կաշառք տալով թատերական ինստիտուտի ընդունող հանձնաժողովի նախագահին՝ իր զարմիկին ընդունելու համար, և դրանից գաղտնիք չէր սարքում, պատմում էր բոլորին, ով պատրաստ էր լսելու։ Եվ միայն բանաստեղծուհի Բելլա Ախմադուլինայի աներևակայելի ջանքերի շնորհիվ (նա Վրաստանի նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեին, ով իր պոեզիան շատ բարձր էր գնահատում, կարողացել էր փոխանցել խնդրագիր-նամակ) հաջողվեց Փարաջանովի համար ապահովել լոկ պայմանական ազատազրկում։ «Այս պետությանը ես պետք եմ դագաղի մեջ։ Երբ լինեմ գերեզմանում, կդառնամ թանկարժեք։ Որովհետև պետք է դարաշրջանի առաջ հաշվետու լինել»,- մի անգամ ասել է Փարաջանովը։ Այս խոսքերը, ի դեպ, հավասարապես վերաբերում են նաև Վիսոցկուն։ Այդպես է ընդունված հայրենիքում․ աստղը նկատում են միայն ընկնելու պահին․․․
Մարկ Ցիբուլսկի
2005թ
COMMENTS