Բելա Տարր. հրաժեշտ մեծ կինոյին՝ վերադարձի փոքր հույսով

Հունգարացի նշանավոր ռեժիսոր Բելա Տարրը 6 տարի առաջ հայտարարեց, թե հեռանում է կինոյից։ Նա հեռացավ նաև հայրենիքից, որտեղ այդպես էլ ըստ արժանվույն չգնահատվեց։ Մինչդեռ քննադատները նրան համարում են միջին սերնդի ամենավառ կինոգործիչներից մեկը, և նրա հեռացումն, իրոք, մեծ կորուստ է կինոարվեստի համար, որի գիտակներն այսօր ահազանգով հնչեցնում են նույն հռետորական հարցը՝ մի՞թե այսպիսի կինոն այլևս ոչ ոքի պետք չէ․․․

Վերջերս հունգարացի նշանավոր կինոռեժիսոր Բելա Տարրը թվիթերյան իր էջում հայտնել է գործունեության հերթական փուլի ավարտի մասին լուրը: Ռեժիսորը որոշել է լքել Սարաևոն, որտեղ անցկացրել է շուրջ 4,5 տարի: Թեպետ սա հեղինակի, ում ֆիլմերն առանձնահատուկ են իրենց էքզիստենցիալ խոր հետազոտությամբ և անսովոր երկար տևողությամբ, առաջին հրաժեշտը չէր, սակայն մեծ աղմուկի պատճառ հանդիսացավ: 2012-ին Տարրը տեղափոխվել էր Բոսնիայի մայրաքաղաք՝ պաշտոնապես հայտարարելով, որ «Թուրինյան ձին» (2011թ) ֆիլմով ավարտում է իր կինոգործունեությունը, քանի որ արդեն բարձրաձայնել է այն ամենը, ինչի մասին ցանկանում էր խոսել իր ֆիլմերի միջոցով: 

«Սատանայական տանգո», 1994թ

Այսպիսով, նա Սարաևոյի գիտության և տեխնոլոգիայի դպրոցում հիմնադրել էր կինոյի ֆակուլտետ՝ իր շուրջը համախմբելով կինեմատոգրաֆով հետաքրքրված երիտասարդների, ովքեր իրենց առաջին քայլերն էին անում կինոաշխարհում: Սակայն մի շարք ֆինանսական խնդիրների պատճառով հունգարացի ռեժիսորի նախաձեռնությունը երկար կյանք չունեցավ: Այսպես կոչված «դանդաղ կինոյի շարժման» ներկայացուցիչ 61-ամյա Բելա Տարրը վերջին 3 տասնամյակների ամենահայտնի ռեժիսորներից է, չնայած նրա ֆիլմերին հետևելը երբեմն նույնիսկ դժվարություն կարող է առաջացնել, ինչին ի պատասխան ռեժիսորն անվրդով ասում է. «Ինչ կարող եմ անել»: Լինելով Հունգարիայի ամենակարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը միջազգային հարթակում՝ Տարրն իր հայրենիքում բոլորովին այլ վերաբերմունքի է արժանացել: Երկրի քաղաքական և արվեստի գործիչների ազդեցիկ շրջանակները հաճախ խուսափել են կինոռեժիսորի հետ որևէ առնչություն ունենալ, ինչը, Տարրի կարծիքով, տեղի է ունեցել երկրի վարչապետ Վիկտոր Օրբանի մեղքով, ով ռեժիսորին համարել է իր երկրի խայտառակությունը: 

«Թուրինյան ձին», 2011թ

Չնայած հեռանալու մասին հայտարարությանը՝ Տարրն իրեն շարունակում է համարել ռեժիսոր, քանի որ, նրա խոսքերով, կինոն նման է թմրադեղի, որից ազատվելը դժվար է և ժամանակատար: «Կինոն մտածողություն է, կյանքի նկատմամբ վերաբերմունք, հաղորդակցման միջոց: Դու ինչ-որ բան ես տեսնում, ապա փոխակերպում տեսածդ և փոխանցում այն քո տեսանկյունից»: Հետաքրքիր է, որ Տարրն ի սկզբանե կինոաշխարհ մուտք գործելու մտադրություն չի ունեցել: Առաջին 8 մմ-անոց տեսախցիկը որպես ծննդյան նվեր ստացել է հորից և այդ նվերի մասին մոռացել շուրջ 2 տարի: Տեսախցիկի կարիքը Բելա Տարրն առաջին անգամ զգացել է այն պահին, երբ հասկացել է, որ ցանկանում է փոխել աշխարհը. «Կարծում էի, որ տեսախցիկը կարող եմ ծառայեցնել նպատակիս»: Նրա առաջին աշխատանքները քաղաքական վավերագրական ֆիլմեր են՝ ակտիվիստի ֆիլմեր, որոնք նկարահանվում էին ոչ պրոֆեսիոնալ ձեռքի տեսախցիկով, ինչը, թվում է, ոչ մի կերպ չէր կարող կանխորոշել ապագա կինոռեժիսորի ձեռագիրը: Մինչդեռ Տարրը համարում է, որ սոցռեալիզմից անցումը դեպի մետաֆիզիկական պոեզիա միանգամայն բնական է․ «Երբ ավարտում ես ֆիլմդ, ունենում ես նոր հարց, որին չես կարող պատասխանել հնացած պատասխանով: Այսպիսով, քայլ առ քայլ դու առաջ ես գնում՝ զարգացնելով նոր ոճ կամ լեզու»: 

«Անեծք», 1988թ 

Հենց քայլ առ քայլ էլ Տարրն իր վերջին՝ «Թուրինյան ձին» ֆիլմում հասավ պատմողական աբստրակցիայի նոր՝ ավելի բարձր աստիճանի: Սարաևոյում կինոդպրոց հիմնադրելով՝ նա խորապես հավատացած էր, որ այն իր վավերագրական անցյալը և ժամանակակից արտ-ֆիլմերը միմյանց կապող կամուրջն է լինելու: Ֆիլմ-լաբ, որտեղ միավորվել էին տարբեր տարիքային խմբերի կինոգործիչներ և տեսաբաններ՝ գաղափարների ու փորձի փոխանակման նպատակով: Ուսանողները, առաջադրված գեղագիտական խնդիրները լուծելուց բացի, մեկ սեղանի շուրջ էին հայտնվել այնպիսի ռեժիսորների հետ, ինչպիսիք են Կառլոս Ռեյգադասը, Ապիչատպոն Վիրասետակուլը և Ցայ Մին-Լյանը: «Մենք ունեինք որոշակի հասարակական նրբազգայություն: Միասին աշխատելով՝ մարդիկ սովորում են հարգել միմյանց, և դա հիասքանչ է։ Տարբեր կրոններ, մաշկի տարբեր գույն։ Մենք ամեն ինչ դիտարկում էինք համամարդկային տեսանկյունից»: Այժմ ռեժիսորը ցավով է խոսում կինոդպրոցին բաժին հասած ճակատագրի մասին: Ի դեպ, 2017-ի հունվար-մայիս ամիսներին Տարրի «Մինչև աշխարհի վերջը» ցուցահանդեսը տեղ է գտել Ամստերդամի կինոյի թանգարանում:

պատրաստեց Էլեն Հակոբյանը