Ռուբեն Մամուլյան. թատրոնի և կինոյի նշանավոր նորարարը

«Կինոարվեստին ես տիրապետել եմ կինոթատրոններում ֆիլմեր դիտելով»։ Ռուբեն Մամուլյան

կինոգետ, գրող Դավիթ Մուրադյանի անդրադարձը

Ֆրեդրիք Մարչ, Ռուբեն Մամուլյան, Միրիամ Հոփքինս, 1931թ

Հայազգի ամերիկյան ռեժիսոր Ռուբեն Մամուլյանն ուսանել է Մոսկվայի համալսարանում, պարապել է Եվգենի Վախթանգովի ղեկավարած թատերական ստուդիայում։ Մինչև արտասահման տեղափոխվելը (1919թ) մի քանի ներկայացումներ է բեմադրել Թիֆլիսում։ Ուսումը շարունակել է Լոնդոնում, աշխատել տեղի, իսկ հետո՝ Փարիզի թատրոններում։ 1923թ-ից հաստատվել է ԱՄՆ-ում։ Կարճ ժամանակում հռչակվել է որպես ինքնատիպ թատերական ռեժիսոր՝ երաժշտական-դրամատիկական ներկայացումներ բեմադրելով Նյու Յորքի բեմահարթակներում («Աղմուկների սիմֆոնիա», 1922թ, Ջորջ Գերշվինի «Պորգին և Բեսը», 1935թ, «Օկլահոմա», 1943թ և այլն)։ 

Մամուլյանի թատերական բեմադրությունները գրավել են հանդիսատեսին ու մասնագետներին հանդիսականությամբ, ռեժիսորական հարուստ երևակայությամբ, երաժշտական հյուսվածքի և դրամատիկական գործողությունների համար գտնված լուծումների ներդաշնակությամբ, որոնց շնորհիվ ավելի ցայտուն ու խորն են բացահայտվել հեղինակային միտքը, հերոսների հոգեբանությունը, կոնֆլիկտները։ Միաժամանակ այս ներկայացումներին բնորոշ է եղել լայն դեմոկրատիզմը, մատչելիությունը հանդիսականների տարբեր խավերին։ Իր գործունեությամբ Մամուլյանը նկատելի հետք է թողել 20-30-ական թթ-ների ամերիկյան թատրոնի զարգացման մեջ՝ ստեղծելով գրեթե վեց տասնյակ ներկայացումներ։

«Ծափահարություններ»  ֆիլմը նկարահանելիս, 1929թ

1929թ-ին նկարահանել է իր առաջին՝ «Ծափահարություններ» գեղարվեստական կինոնկարը, որի նյութը քաղված է թատրոնի կյանքից։ Հենց այդ ֆիլմում նա առաջին անգամ մի շարք զուտ տեխնիկական հնարքներ օգտագործել է գեղարվեստական ներգործությունն ուժեղացնելու նպատակով՝ առանձին-առանձին ձայնագրելով, իսկ հետո՝ համադրելով խոսքը, բնական ու կենցաղային աղմուկները, երաժշտությունը, որի շնորհիվ հասել է իր ժամանակի կինոարվեստի համար միանգամայն նորարարական պատկերա-հնչյունային արտահայտչականության։ Մամուլյանի հաջորդ կինոնկարներում նույնպես ներդրվել են կինոարվեստի արտահայտչամիջոցներն ընդլայնող լուծումներ։ Այսպես՝ «Քաղաքային փողոցներ» (1931թ) կինոնկարում, որը ժանրային առումով գանգստերական դրամա է, առաջին անգամ կիրառվել է արտակադրային խոսքը։ «Բեքի Շարպ» (1935թ, ըստ Ուիլյամ Թեքերեյի «Սնափառության տոնավաճառ» վեպի) կինոնկարում առաջին անգամ գունային համակարգը ծառայեցվել է հոգեբանական ու դրամատուրգիական խնդիրներ արտահայտելու, դրանք երանգավորելու համար։

Ռուբեն Մամուլյանը և Երվանդ Քոչարը

Հետագայում այս սկզբունքն ավելի նպատակասլաց ձևով օգտագործվել է նրա «Արյուն և ավազ» (1941թ) կինոնկարում, որն ստեղծվել է Բլասկո Իբանիեսի համանուն վեպի հիման վրա։ Մամուլյանի կինոգործունեությունը պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու շրջանի․ մինչև 1940-ականների սկիզբը նա բեղմնավոր կինոռեժիսոր է, ում լավագույն ֆիլմերն աչքի են ընկնում բարձր կուլտուրայով, մարդկային փոխհարաբերությունների նրբերանգները և հերոսների հուզաշխարհը կինոարվեստի միջոցով «տեսանելի» դարձնելու, տաղանդավոր դերասանների նորանոր հնարավորությունները բացահայտելու ռեժիսորական միտումով։ Այս տեսակետից նրա առավել հաջողված ժապավեններից են «Դոկտոր Ջեքիլը և միսթր Հայդը» (1931թ, ըստ Ռոբերտ Լուիս Սթիվենսոնի ֆանտասմագորիկ վեպի) ֆիլմը, «Սիրիր ինձ այս գիշեր» (1932թ, գլխավոր դերում՝ Մորիս Շևալիե) և «Ուրախ հրոսակ» (1936թ) կատակերգությունները, «Երգ երգոց» (1933թ, գլխավոր դերում՝ Մառլեն Դիտրիխ) և «Քրիստինա թագուհին» (1933թ, գլխավոր դերում՝ Գրետա Գարբո) մելոդրամները։

Գրետա Գարբոյի հետ՝ «Քրիստինա թագուհին» ֆիլմը
նկարահանելիս, 1933թ

Մամուլյանի ստեղծագործական անհատականության բնորոշ գծերից մեկը մշտապես նորանոր ժանրերի գեղարվեստական յուրահատկությունները հաղթահարելու մղումն է։ Այսպես՝ մեծ հաջողություն է ունենում նրա «Զորրոյի նշանը» (1940թ, գլխավոր դերում՝ Թայրոն Փաուեր) ռոմանտիկ-արկածային կինոնկարը (մեզ մոտ ցուցադրվել է «Խորհրդավոր նշան» վերնագրով), որը այդ ժանրի դասական նմուշ է ամերիկյան կինեմատոգրաֆի պատմության մեջ։ Պակաս հաջողված ֆիլմ է, սակայն, Լև Տոլստոյի «Հարություն» վեպի հիման վրա նկարահանված «Մենք կրկին ապրում ենք» ժապավենը (1934թ)։ Մամուլյանի գործունեության երկրորդ շրջանը սկսվում է 1940-ականների կեսերից, երբ նրա ստեղծագործական հետաքրքրությունները վերստին կենտրոնանում են թատրոնում։ 1958թ-ին կիսատ է մնում «Պորգի և Բես» օպերայի էկրանավորման աշխատանքը (ռեժիսորական աթոռին Մամուլյանին փոխարինում է Օտտո Պրեմինգերը)։ 1961թ-ին ձախողվում են նաև «Կլեոպատրա» պատմական-մասշտաբային կինոնկարի նկարահանումները (աշխատանքը 1963-ին ավարտում է Ջոզեֆ Լեո Մանկևիչը), որից հետո Մամուլյանը վերջնականապես թողնում է կինոյի ասպարեզը։