Պիեռ Պաոլո Պազոլինի. էսսե «Ամարկորդի» մասին

«Խանդավառությունը մեզ դարձնում է ավելի երիտասարդ, բայց միաժամանակ նաև ավելի տարեց»։ «Ամարկորդ», ռեժ․՝ Ֆեդերիկո Ֆելինի, 1973թ

Տոնինո Գուերան թղթի վրա շարադրեց հորինված պատմություն իր և Ֆելինիի մանկական ու պատանեկական ընդհանուր հիշողություններից։ Ստանձնելով խմբագրի պարտականությունները՝ Գուերան որոշեց, որ ավելի ազնիվ կլինի չնահանջել տարեգրական ավանդույթից, այսինքն՝ չմտածել, թե հուշագրության ընթերցողը անպայման կցանկանա վայելել գրական ստեղծագործությունը․ ընդհակառակը՝ նա որպես փաստ ընդունեց այն, որ իր ընթերցողը պարզ է ու գրեթե անգրագետ, սովորական մի կինոդիտող։ Հենց այդ պատճառով էլ հայտնվեց պատմողը՝ հուշերի համար տիպական մի կերպար, որը «ես»-ը չէ և «նա»-ն չէ ավանդական պատկերացմամբ, այլ ավելի շուտ յուրատեսակ «մենք»-ը, իսկ դա բացարձակապես օտար է գրական ավանդույթին։ Խոսքը վերաբերում է, եթե դա առհասարակ հարցի թույլատրելի ձևակերպում է, հոգնակի թվով դասավորությանը (ոչ թե պապական կոնդակի ոճով, այլ հակառակը), մի որոշակի «մենք», որի միջոցով հեղինակներ Տոնինո Գուերան և Ֆեդերիկո Ֆելինին իրենց դյութանքներով պարուրում են ընթերցողին, կամ, ավելի ճիշտ, ընթերցողների մի ահռելի թվաքանակ, և ահա մենք ներկա ենք դառնում պատմության ծնվելուն, որը զարգանալու է մեր աչքի առաջ․ թվում է՝ այն ծնվում է մեր ուշադրությունից և մեր հետաքրքրությունից, եթե ոչ ուղղակիորեն մեր հիշողությունից։

Տպավորություն է ստեղծվում, թե մենք բոլորս մանկությունն ու պատանեկությունն անցկացրել ենք Գուերայի ու Ֆելինիի «Քաղաքում»։ Գուերան ու Ֆելինին զինաթափում են ընթերցողին՝ վերագրելով նրան պարտադիր, բնական և համընդհանուր ունիվերսալ ընկալումը՝ որպես միակ հնարավոր տարբերակ։ Հանկարծակիի եկած ընթերցողը (բոլոր ընթերցողները անմեղ են ու անփորձ, ինչպես պանսիոնաբնակ օրիորդները) անմիջապես կուլ է տալիս խայծը․ նա թույլ է տալիս երեխայի պես զինաթափել իրեն, նա թույլ է տալիս թփթփացնել իր փորին, նա կիսում է մի քիչ անմաքուր ուրախությունը աստվածանարգության երանգով խնջույքի կապակցությամբ, որին հրավիրված է, և որով հեղինակները նրան հմայում են ու շանտաժի ենթարկում։ Նրանցով գայթակղված ընթերցողը (որոշ նողկանքով, որի բնույթի մեջ նա չի ցանկանում խորանալ՝ թեկուզ հենց այն պատճառով, որպեսզի չառաջացնի այդքան սիրալիր ու հյուրընկալ ամֆիտրիոնների դժգոհությունը, թեպետ կա ևս մեկ մոտիվ՝ ծածուկ տեսնել, թե ուրիշ ինչ է կատարվելու), այսպիսով, ձևացնում է, թե համոզված է, որ իր կյանքի առաջին փորձառությունը նա ապրել է հենց Գուերայի ու Ֆելինիի այդ գնչուական Քաղաքում, նա ձևացնում է, թե ճանաչում է այդ փառավոր մարդկանց և նրանց մասին մտածում է նույն կերպ, ինչպես հենց նրանք են իրենց մասին մտածում․ մտածում են խորամանկորեն ու խուսափողաբար, և ստացվում է ինչ-որ մի միջանկյալ պատկեր պատանի խմբերգիչի հեզաբարոյության և ուսանողի քմծիծաղի միջև։ 

Ի՞նչ է թաքնված անեկդոտի և «Ամարկորդի» գյուղական կամ գավառական ծաղրանկարի տակ։ Այստեղ չկա պատմություն, այստեղ դատարկություն է։ Հանելուկ, որի առաջ տեղի են տալիս պատմական, բարոյական ու սոցիալական դատողությունները․ կա կրոնականության կոպիտ, հեթանոսական երրորդությունը՝ այլ ձևաչափից զուրկ, և ողբերգականի մեջ, որը նրա համար միշտ կրոնական է, չափից դուրս շատ է «գյուղականությունը»։ Նրա «զգացմունքների դաստիարակությունը» (հենց այն փոքրիկ, վայրի էկզոտիկայից զուրկ քաղաքում, որտեղ նա ծնվել է, այդքան սարսափելիորեն դատարկ ու մանրբուրժուական) նրան ինչ-որ վախ է ներշնչում զգացմունքների և առավել ևս դրանց արտաքին դրսևորումների հանդեպ։ Այդպիսով, եթե նրա աշխարհզգացողությունը հիմնված չէ կեցության հանելուկի վրա՝ ցնորական երևույթներով ապրող դատարկության վրա քարացած, Ֆելինին պետք է, սոցիալական պատկերացումներից ելնելով, թաքցնի իր զգացմունքները, այսինքն՝ միստիֆիկացիայի դիմի։ Հետևաբար՝ այդ զգացմունքի հայտնվելուն պես այն իսկույն սանձում են։ Ինչպե՞ս։ Ծիծաղով։ Հենց ծիծաղով և ոչ թե հումորով։ Ֆելինին ձգտում է կատակերգականին (և Գուերան այդ գործում օգնում է նրան)։ Բայց խոսքը ատամները սեղմած, ջղաձգվող ծիծաղի մասին է։ Դա նյարդային ծիծաղ է, մարմնավաճառների ծիծաղ՝ կեղտոտ անկողնախորշային ինտրիգների հիշատակման ժամանակ, մազոխիստի ծիծաղ, երբ խոսքը վերաբերում է մտրակներին, այսինքն՝ դա մերկացնող, մասնատող և տարբեր ուղղություններով տարածող ծիծաղ է, սկզբում՝ տարբերությունները լուծարող, հետո՝ դրանք վերականգնող։ Պաթետիկ ինքնապաշտպանական ծիծաղ, սառցե ծիծաղ։ 

Այսպիսով, դատարկության ետևում թաքնված ողբերգականը՝ ծիծաղի ծանրաքաշ նոպաներով ցողված, պիտի դրանցով սրբագրվի և, իր հերթին, հարթի այդ նույն ծիծաղի հոգեբանական լարվածությունը․ այդ երկրորդ սրբագրումը ձեռք է բերվում հումորի միջամտության հաշվին։ Ճարմանդը կոճկված է․ անեկդոտը և ծաղրանկարը (ի դեպ, կեղծ) դիտվում են ուրախությամբ (նույնպես կեղծ)՝ պատշաճելով ավանդույթին ու սթափ դատողությանը․ հենց այդ զգացմունքներն էլ նրանք ցանկացել են առաջացնել։ Վերջում Ֆելինին մնում է դատարկաձեռն՝ իր Քաղաքի կյանքի հետ, գարունից գարուն, մանր բուրժուազիայից սերած իր մանր պերսոնաժների հետ, իր փոքրիկ ժողովրդի հետ։ Անձամբ ես, եթե լինեի պրոդյուսեր, ոչ ոքի չէի ստիպի ֆիլմ նկարահանել այդ վիպակի հիման վրա։ Ես կվախենայի կյանքի կոչել (և կարծում եմ՝ ոչ անհիմն) նեոռեալիստական անախրոնիզմը, որում ստիպված կլինեինք մնալ հավերժ՝ Ձավատինիի «Խեղճ խենթեր» կարգախոսի ժամանակակից տարբերակի ներքո՝ «Մանր բուրժուաները խենթ են»։ Բայց երբ գիտես, որ ֆիլմի ռեժիսորը Ֆելինին է, անխուսափելիորեն պատկերացնում ես այն ստեղծագործությունը, որը ծնվելու է տվյալ վիպակից կամ վեպից։ Ֆելինին ոչ մի վայրկյան կանգ չի առնի արմատական էքստրեմիզմի առաջ, նա կվերափոխի «գյուղական դեղավաճառի տեղական պոետիկայով սնված իր բոլոր մանր մարդկանց»՝ դարձնելով գռեհիկ հրեշներ՝ դաժան ու վանող, դարձնելով մարդկային թափոններ՝ բանականությունից զուրկ։ 

Մարդկայնության համատարած դեֆիցիտը՝ ամբողջովին բթացած մարդկայնության, կհանգեցնի կոպիտ դիմահարդարված, ներկոտված վիպակի ողբերգական արմատներին։ Այդ վերադարձը ողբերգականին, ինչը լիովին օրինաչափ է և նկատվում է նույնիսկ գրքում, թեկուզ անուղղակիորեն, բայց մեզ կտա հնարավորություն՝ մեր ճնշված զգացմունքները շրջելու կեցության կոնկրետիկայի կողմը։ Մնում է մեկ հարցադրում․ ինչպե՞ս է իրականացվելու այդ էկրանավորումը, որն ընդունակ է փոքրիկ հովվերգական աշխարհը վերափոխելու ֆաշիստական կեցության։ Դա բարդ չէ, Ֆելինին գիտե բանաձևը․ պետք է իրականությունը դիտարկել իր ամբողջության մեջ՝ որպես անարտահայտելի ու անարտացոլելի երևույթ, դրա մեջ գտնել մասը, տարրը, ձևը, դիտանկյունը, անել այնպես, որ իրականության այդ «ներկայացուցիչը» որքան հնարավոր է մոտ լինի ընդհանուր հայեցակարգին՝ հասարակական և, հետևաբար, պայմանական, կեցության այդ հատվածում՝ սահմանափակ և նույնպես պայմանական, արտացոլել (և դա գլխավորն է) իմաստաբանական ընդլայնումը՝ պետք եղածից ավելի ձևավորված, առանց զսպվածության, առանց չափի, ներկայացնել այդ պահը հանդիսատեսին, որը՝ 
ա) հուզված է՝ բախվելով արտահայտչամիջոցների այդ անսահմանությանը,
բ) ընդունում է դրանց առօրյա, սովորական դարձած արժեքը։