«Ֆիլմեր նկարահանելիս իմ առաջին օգնականն ինտուիցիան է, որին անվերապահ վստահում եմ»։ Նուրի Բիլգե Ջեյլան
«Բոժոժը» (Cocoon, 1995)
«Գյուղաքաղաք» (The Small Town, 1997)
«Գյուղաքաղաքը» Ջեյլանի առաջին լիամետրաժ ֆիլմն է, որը կարելի է դիտարկել որպես նրա նախորդ ֆիլմի՝ «Բոժոժի» ընդլայնված տարբերակ: Այս երկու ֆիլմերի միջև նմանություններն ակնհայտ են՝ նույն դրությունները, տեղանքները, բնության տեսարանները, ինչպես նաև ռուսական կինեմատոգրաֆի անհերքելի ազդեցությունը: «Գյուղաքաղաքը», որտեղ կրկին ներգրավված են ռեժիսորի ընտանիքի անդամները, հիմնված է Ջեյլանի քրոջ հիշողությունների վրա, որոնք լույս են տեսել «Եգիպտացորենի արտը» վերնագրով: Ինչպես հայտնի է, Ջեյլանն ու նրա քույրը ծնվել են Ստամբուլում, բայց շուտով տեղափոխվել են Ենիջե՝ իրենց հոր հայրենի գյուղաքաղաք: Ամենայն հավանականությամբ՝ ֆիլմի փոքրիկ հերոսները հենց նրանց երկուսի՝ Նուրիի և Էմինեի էկրանային մարմնավորումն են։
Պատմությունը ներկայացվում է երեխայի աչքերով և ձգվում է տարվա չորս եղանակներին զուգահեռ: Առաջին մասը տեղի է ունենում ձմռանը և ցույց է տալիս գյուղական դպրոցը: Արդեն երկրորդ հատվածը ներկայացված է երեխաների անտառային զբոսանքի տեսարանների միջոցով, որը թե՛ փոքրիկներին, թե՛ հանդիսատեսին ծանոթացնում է բնության հրաշալիքների հետ: Երրորդ և չորրորդ մասերում՝ ամռանը և աշնանը, երեխաները գտնվում են իրենց ընտանիքի անդամների կողքին՝ խարույկի շուրջ, լսում են նրանց զրույցները, բացահայտում են մեծահասակ լինելու հետաքրքրությունն ու դժվարությունները: Ֆիլմը նկարահանելիս Ջեյլանի գլխավոր նպատակն է եղել՝ ցույց տալ թուրքական գյուղն ու հասարակ գյուղացիներին, նրանց խաղաղ կյանքը, ամենօրյա խնդիրներն ու անհանգստությունները, հույսերը և հիասթափությունները, սերը, ինչպես նաև անհանդուրժողականությունը հայրենի հողի հանդեպ: «Գյուղաքաղաքում» ներկայացված հերոսները և նրանց խնդիրները ավելի մանրամասն քննության են առնվում Ջեյլանի հաջորդ ֆիլմում՝ «Մայիսյան նեղությունում»։
«Մայիսյան նեղություն» (Clouds of May, 1999)
«Մայիսյան նեղությունը» ռեժիսորի գյուղական եռագրության երկրորդ մասն է: Կառուցվածքով սա ֆիլմ է ֆիլմի մեջ, ունի շատ պարզ դիպաշար և պատմում է մի քանի հերոսների խնդիրների մասին: Նրանցից առաջինը Մուզաֆերն է, ով վերադարձել է հայրենի գյուղ՝ ֆիլմ նկարահանելու, իսկ որպես դերասաններ ընտրել է իր ծնողներին: Մուզաֆերի հայրը՝ Էմինը, աչքի ընկնող երկրորդ կերպարն է. նա պայքար է մղում տեղի իշխանությունների դեմ, որոնք ցանկանում են կտրել տեղի անտառը, իսկ հայրն այդ անտառին նվիրել է իր ողջ կյանքը: Հաջորդ հերոսը Սաֆեթն է՝ Մուզաֆերի զարմիկը, ով ցանկանում է թողնել աշխատանքը տեղական արտադրամասում և հեռանալ Ստամբուլ: Հետաքրքիր է նաև փոքրիկ Ալիի կերպարը, ով անկեղծորեն հավատում է, որ եթե կարողանա ձուն պահել գրպանում քառասուն օր և չկոտրել այն, իր երազանքը կիրականանա: Այսպիսով, Ջեյլանն ընտրում է երեք սերնդի ներկայացուցիչների և փորձում է ցույց տալ նրանց տարբերություններն ու հակասությունները: Մինչ ավագ սերունդը պայքարում է իր հողի համար, երիտասարդները առանց ափսոսանքի նշույլի պատրաստ են թողնել այն ու հեռանալ: Ինչ վերաբերում է ամենափոքր հերոսին և նրա սերնդակիցներին, ապա նրանք դեռ հավատում են հրաշքների, և միայն ժամանակը ցույց կտա՝ կպայքարե՞ն իրենց բնօրրանի համար, թե՞ հաղթանակ կտանի օրեցօր աճող ուրբանիզացիան:
«Օտարացում» (Distant, 2002)
Նույն գաղափարն է արտահայտում նաև Ջեյլանը, երբ փորձում է մեկնաբանել իր ֆիլմի ամենաաղմկահարույց տեսարանը, որտեղ Մահմուդը դիտում է Տարկովսկու «Ստալկեր» ֆիլմը, իսկ երբ զարմիկը գնում է քնելու, նա անջատում է Տարկովսկու ֆիլմը և միացնում է ֆիլմ մեծահասակների համար: Ջեյլանն ասում է, որ այս տեսարանի բանալին պետք է փնտրել նախորդ կադրում, երբ հերոսը զրուցում է իր ընկերների հետ: Ընկերներից մեկը հարցնում է, թե ո՞ւր են անհետացել Մահմուդի իդեալները, չէ՞ որ նա երազում էր ֆիլմեր նկարահանել Տարկովսկու պես։ Եվ նա, գալով տուն, միացնում է ֆիլմը, որպեսզի վերագտնի իր իդեալները, սակայն, ի վերջո, անջատում է, քանի որ առանց այդ ամենի ավելի հեշտ է ապրելը: Ջեյլանի ֆիլմում հատուկ տեղ է հատկացված նաև Ստամբուլին, սակայն ռեժիսորը փորձել է այն համադրել գլխավոր հերոսի հոգեվիճակի հետ: Մահմուդի քաղաքը դատարկ է, մոխրագույն ու գորշ, իսկ անվերջ տեղացող ձյունը անգամ հանդիսատեսին է հասցնում հուսահատության եզրին:
«Տարվա եղանակներ» (Climates, 2006)
Կան բազմաթիվ ֆիլմեր, որոնք պատմում են ամուսնական զույգերի հարաբերությունների ճգնաժամի մասին: Առաջիններից մեկը, որ մտաբերում ենք, Ինգմար Բերգմանի «Տեսարաններ ամուսնական կյանքից» ֆիլմն է (Scenes from a marriage, 1973)՝ անվերջանալի թվացող երկխոսություններով ու քննարկումներով, կամ Ջոն Կասավետիսի «Դեմքեր» ֆիլմը (Faces, 1968)՝ վեճերով ու ճիչերով լի։ Մինչդեռ Նուրի Բիլգե Ջեյլանի ֆիլմն էականորեն տարբերվում է. այստեղ խլացված են թե՛ խոսքերը, թե՛ զգացմունքները: Ֆիլմի գլխավոր հերոսներն Իսան ու Բահարն են (նրանց կերպարները մարմնավորել են Նուրի Բիլգե Ջեյլանն ու նրա կինը՝ Էբրուն)։ Իսան ճարտարապետության պատմություն է դասավանդում համալսարանում, իսկ կինն աշխատում է հեռուստատեսությունում: Իսան որոշել է, որ հասունացել է բաժանման պահը, և այդ մասին հայտնում է Բահարին: Արդեն մի քանի ամիս անց նա ցանկանում է վերադարձնել կնոջը, սակայն արդեն ուշ է, մի բան անդարձ կորսվել է։
Ինչպես արդեն նշեցինք, ֆիլմում համարյա չկան երկխոսություններ, որոնք կբացահայտեին հերոսների ներաշխարհը հանդիսատեսի առջև: Նրանք չեն քննարկում բաժանման պատճառները, հարաբերություններ չեն պարզում, չեն մեղադրում միմյանց: Իր հարցազրույցներից մեկում Ջեյլանը փորձում է բացատրել, թե ինչու են իր հերոսները լուռ. «Ճշմարտությունը թաքնվածի, չարտասանվածի մեջ է: Մարդիկ փորձում են պաշտպանել իրենց, յուրաքանչուրն ունի մի զգացմունք, որը ցանկանում է թաքցնել: Նրանք թաքցնում են իրենց թույլ կողմերը: Այսպիսով, առանց խոսքերի շատ ավելի լավ է, դա թույլ է տալիս հանդիսատեսին ավելի ակտիվ լինել»: Մյուս կողմից՝ սխալ է «Տարվա եղանակները» համարել ֆիլմ ամուսնության մասին: Ինչպես Ջեյլանի մյուս ֆիլմերում, այս մեկը ևս հիասթափված ու ձանձրացած մտավորականի մասին է, ով չի հասկանում, թե ինչ է ուզում կյանքից: Փաստը, որ Իսան չի ավարտել իր ատենախոսությունը, վկայում է այն մասին, թե նա չի ցանկանում որևէ գործ անել: Նրա և «Օտարացման» Մահմուդի հիմնական տարբերությունն այն է, որ Իսան չի մեկուսացրել իրեն հասարակությունից, և շարունակում է շփումը: Մինչդեռ այդ շփումը շատ հաճախ ցավ է պատճառում նրան շրջապատող մարդկանց, նախևառաջ՝ Բահարին։
«Երեք կապիկներ» (Three monkeys, 2008)
Ի տարբերություն թուրքական «Նոր ալիքի» մյուս ներկայացուցիչների՝ Ջեյլանը չի անդրադառնում քաղաքական թեմաներին, իսկ եթե նույնիսկ նրա ֆիլմերում կան հղումներ քաղաքականությանը, ապա դրանք արված են հիմնական սյուժետային գիծն ավելի հարստացնելու և խորացնելու նպատակով: «Երեք կապիկները» համապատասխանում է այս բնորոշմանը. ֆիլմը սոցիալական դրամա է, բայց պարունակում է քաղաքական և միստիկ տարրեր: Պատմության սկզբում հարուստ ձեռնարկատեր Սերվեթը, ով պատրաստվում է մուտք գործել քաղաքականություն, վրաերթի է ենթարկում մի հետիոտնի: Հասկանալով, որ լրատվամիջոցների աղմուկն անխուսափելի է, Սերվեթը խնդրում է իր վարորդին՝ Էյուփին, որ նա համապատասխան վարձատրության դիմաց իր վրա վերցնի վրաերթի մեղքը: Էյուփը համաձայնում է, և մինչ նա բանտում է գտնվում, նրա կնոջ և Սերվեթի միջև սիրավեպ է սկսվում: Իրադարձությունների ընթացքն ավելի է սրվում, երբ սիրավեպի մասին տեղեկանում է զույգի որդին՝ Իսմայիլը:
Ֆիլմի վերնագիրը վերցված է ճապոնական առակից, որը պատմում է երեք կապիկների մասին, որոնք «չեն տեսնում չարագործությունը, չեն լսում և չեն խոսում այդ մասին»: Հերոսները նման են այդ կապիկներին. նրանք չեն ցանկանում նկատել իրենց շուրջ կատարվող չարագործությունները՝ հաճախ դառնալով դրանց մասնակիցը։ Ինչպես նախորդ ֆիլմերում, այստեղ ևս ամենակուլ լռություն է, որը շղարշում է այն բոլոր իրադարձությունները, որոնք անդառնալիորեն փոխում են հերոսների կյանքը: Անդրադառնալով ֆիլմի վիզուալ արժանիքներին՝ պետք է նշել, որ դրանք անհերքելի են. հեռավորությունից նկարված տեսարանները, այրող արևի ներքո զրույցները, բանտախցի ետևից արված կադրերը, տապից խունացած Ստամբուլը, մոխրագույն ամպերը, որոնք թույլ չեն տալիս շնչել, խեղդված երեխայի ուրվականը ստեղծում են չարագուշակ միջավայր՝ լի անհանգստությամբ ու տաղտուկով։
«Մի անգամ Անատոլիայում» (Once upon a time in Anatolia, 2011)
«Մի անգամ Անատոլիայում» կինոնկարը շրջադարձային է Ջեյլանի ֆիլմագրությունում: Ֆիլմը, որը Կաննի կինոփառատոնում արժանացել է Գրան-պրի մրցանակի, հիմնված է իրական փաստերի վրա, որոնց մասին ռեժիսորին պատմել է Անատոլիայի գյուղաքաղաքներից մեկում աշխատող մի բժիշկ: «Մի անգամ Անատոլիայում» ֆիլմը բաղկացած է մի քանի սյուժետային գծերից, որոնք միավորվում են սպանվածի դիակի փնտրտուքի շուրջ: Ոստիկանատան աշխատակիցները, բժիշկը, դատախազը, ինչպես նաև երկու եղբայրները, ովքեր հանցագործության գլխավոր կասկածյալներն են, շրջում են գիշերային Անատոլիայի ամայի լանդշաֆտով՝ գտնելու դին, քանի որ եղբայրները չեն կարողանում մտաբերել, թե որտեղ են թաղել այն: Ճանապարհին նրանք քննարկում են ամեն ինչ՝ քաղաքականությանը և առողջությանը վերաբերող հարցեր, սնունդ, փիլիսոփայություն․․․ Ջեյլանն օգտագործում է այս զրույցները, որպեսզի ներկայացնի Անատոլիայի շարքային բնակչին, ավելի մոտ և հասկանալի դարձնի նրա ներաշխարհը հասարակ ստամբուլաբնակի կամ ցանկացած ուրիշի համար:
Քանի որ ռեժիսորը մեծացել է դանդաղկոտության ու հանդարտության նմանօրինակ միջավայրում, նա կարողանում է ներկայացնել բնության վեհությունը, ցույց տալ Անատոլիայի մեղմաշունչ տեղանքները, բայց, միևնույն ժամանակ, զգուշացնում է այդ ամենի կոշտության մասին: Անկախ իր կախարդական գեղեցկությունից՝ այն կարող է շատ դաժան լինել, հատկապես՝ կանանց նկատմամբ: Խոսելով գյուղապետի դստեր մոգական գրավչության մասին՝ բժիշկը հասկանում է, որ աղջիկն անպաշտպան ծաղկի պես թոշնելու է այդ միջավայրում: Պատկերելով տեղանքի միապաղաղությունը՝ ռեժիսորն առավել վառ է ընդգծում տեղի բնակիչների ընդմիշտ բանտարկվածության զգացումը, իսկ այն փաստը, որ մարդասպան եղբայրները չեն կարողանում գտնել թաքցրած դին, քանի որ բոլոր տեղանքները նման են իրար, ավելի է շեշտում դա: Մյուս կողմից՝ ֆիլմը հարուստ է կինեմատոգրաֆիական ու գրական հղումներով: Կինոսերները հեշտությամբ կճանաչեն Քիարոսթամիին ու Տարկովսկուն մատուցված տուրքերը, իսկ դասական գրականության սիրահարները կգտնեն բազում նմանություններ չեխովյան պատմվածքների հետ։
«Ձմեռային քուն» (Winter sleep, 2014)
Ջեյլանի ֆիլմացանկում առանձնահատուկ տեղ ունի «Ձմեռային քունը», որը հիմնված է չեխովյան երկու կարճ պատմվածքների վրա՝ «Լավ մարդիկ» և «Կինը»: Ֆիլմը պատմում է նախկինում թատրոնի դերասան, իսկ այժմ Կապադովկիայում հյուրանոցի տնօրեն Այդինի մասին, ով ապրում է իր երիտասարդ կնոջ՝ Նիհալի և ամուսնալուծված քրոջ՝ Նեջլայի հետ:
Ջեյլանը վարպետորեն ցույց է տալիս, որ չասված խոսքերի և չբացահայտված հույզերի պատճառով մարդիկ սկսում են միմյանց չհասկանալ, իսկ զգացմունքները՝ անհետանալ: Այդինն իր ինքնամեծարմամբ, էգոիզմով, հպարտությամբ ու սին խոսքերով զբաղեցրել է ողջ տարածքը, և երբ Նիհալը փորձում է ինքնուրույն մի քայլ անել, Այդինն իսկույն այնտեղ է:
Ամուսնու հպարտությունը թույլ չի տալիս խոստովանել, որ ինքն այդ ամենը անում է միայն Նիհալի կողքին լինելու համար, իսկ իր բոլոր զգացմունքները՝ սերը, քնքշանքը, ինչպես նաև խորագույն ցավը թաքցնում է թատերական քմծիծաղի ետևում՝ ավելի խորացնելով անդունդը: Ջեյլանը ձմեռային քնի մթնոլորտը ավելի արտահայտիչ է դարձնում Կապադովկիայի լեռների, ձյան, անմարդաբնակ լանդշաֆտների կադրերի միջոցով, իսկ պատկերների սառը գույները և Շուբերտի անմահ երաժշտությունը ստիպում են ավելի խորն ընկալել մարդկային հարաբերությունների բարդությունը, դրանց առաջացրած անտանելի ցավն ու կսկիծը, մարդկանց միջև առաջացող անդունդը:
***
Նուրի Բիլգե Ջեյլանը միշտ շեշտում է, որ կրում է ճապոնացի ռեժիսոր Յասուձիրո Օձուի ազդեցությունը, սակայն մարդկային հարաբերությունների, նրանց զգացմունքների արտացոլման ոճով Ջեյլանն ավելի շատ նման է Միքելանջելո Անտոնիոնիին, մյուս կողմից՝ Ջեյլանի ֆիլմերում բազմաթիվ են չեխովյան ոգեշնչանքի օրինակները: Մի անգամ, երբ Անտոնիոնիին հարցրին՝ արդյոք նրա ֆիլմերը մարդկային զգացմունքների ճգնաժամի մասի՞ն են, նա պատասխանեց. «Ո՛չ, դրանց բացակայության մասին են»: Մինչդեռ Չեխովի հերոսները միշտ ուժ են գտնում ասելու այն, ինչն այդքան երկար տանջել է իրենց: Ջեյլանի հերոսները գտնվում են այս երկու հսկաների կերտած կերպարների մեջտեղում, բայց գլորվում են դեպի անտարբերություն և դատարկության ճահճուտ: Այնուամենայնիվ, Ջեյլանի վերջին ֆիլմի վերնագիրը լավատեսության նշույլներ է պարունակում. ձմեռային քուն, որն ավարտվելու է, և մարդիկ վերագտնելու են իրենց իդեալները, զգացմունքները և սերը։
Սոնա Կարապողոսյան
COMMENTS