«Այն, ինչը մեկի համար խելագարություն է, մյուսի համար իրականություն է»։ Թիմ Բարթոն
Կինոռեժիսոր, պրոդյուսեր, գրող, մուլտիպլիկատոր և պարզապես առեղծվածային մարդ Թիմ Բարթոնը նախևառաջ տաղանդավոր նկարիչ է, արտիստ, ով իր ստեղծած վառ պատկերներից ոգեշնչված՝ ընտրեց դրանց կենդանություն տալու միակ ուղին՝ ռեժիսուրան:
Դեռ վաղ տարիքից Բարթոնը նկարում էր հետաքրքիր, միստիկական, երբեմն նույնիսկ տարօրինակ կերպարներ: Քչերն են նրան այդպիսին ճանաչում: Նա տաղանդավոր արվեստագետ է, ով իր հույզերն արտահայտում է իր նկարների միջոցով: Բարթոնի պարագայում ֆիլմերից յուրաքանչյուրը ծնվում է թղթի անկյունում մատիտով նկարված մի փոքրիկ պատկերից: Նկարն արդեն իսկ որոշում է ֆիլմի ոճը, բնույթը, երանգները, մինչև անգամ կերպարի բնավորությունը: Նրա ֆիլմերում, կարծես, «հավերժ Հելոուինն է» տիրում: Լինելով եզակի արվեստագետ՝ Բարթոնը կարողացել է ստեղծել իր աշխարհը. նմանը չունեցող մի աշխարհ, որտեղ հանդիսատեսը կարող է մոլորվել ու չցանկանալ իրականություն վերադառնալ:
«Ինձ միշտ սխալ են հասկացել։ Ես կարող եմ հագնել ծաղրածուի հագուստ և ծիծաղել ուրախ ամբոխի հետ միասին, բայց իմ մասին, միևնույն է, կասեն, թե ես մռայլ կերպար եմ»։
Բարթոնը սովորել է Քալիֆոռնիայի Արվեստի ինստիտուտում և ավարտելուց հետո հայտնվել է «Դիսնեյ ընկերությունում»: Բարթոնի յուրահատուկ գոթական ոճը շատ է տարբերվում դիսնեյյան այն կախարդական աշխարհից, որը բոլորս գիտենք ու սիրում ենք, և զարմանալի չէ, որ նա իրեն «իր ափսեի մեջ» չէր զգում հայտնի կինոստուդիայում: Նա ձանձրանում էր դիսնեյյան սցենարներից ու անիմացիոն ոճից։ «Դիսնեյ ընկերությունում» աշխատելու տարիներին էր, սակայն, որ Բարթոնը սկսեց ճանաչում ձեռք բերել և նկարահանեց երկու կարճամետրաժ ֆիլմ՝ «Վինսենթը» (Vincent), որը պատմում է փոքրիկ տղայի մասին, ով ուզում էր Վինսենթ Փրայսին նմանվել, և «Ֆրանկենվինին» (Frankenweenie), որը դասական է «Ֆրանկենշտեյնի» հեգնական նմանակումն էր: Չնայած «Վինսենթը» մի շարք մրցանակներ շահեց, այդուհանդերձ, երկու ֆիլմերն էլ չափազանց սարսափազդու էին համարվում երեխաների համար, և դրանց ցուցադրությունն արգելվեց: Սակայն դերասան Փոլ Ռուբենսը, դիտելով «Ֆրանկենվինին», հասկացավ, որ Թիմը ռեժիսորի այն իդեալական տարբերակն էր, ով կօգներ իրականություն դարձնել իր նոր լիամետրաժ ֆիլմը՝ «Փի-Վիի մեծ արկածները» (Pee-wee's Big Adventure)։ Ֆիլմը մեծ հաջողություն ունեցավ՝ ավելի լայն ճանաչում բերելով Բարթոնին։
Բարթոնին հաջողվեց իր ֆիլմերում մեկը մյուսի ետևից կենդանություն տալ չկրկնվող ու ինքնատիպ կերպարների: Էմոցիոնալ «Մկրատաձեռք Էդվարդից» (Edward Scissorhands) մինչև ցնորական «Մուգ ստվերներ» (Dark Shadows)՝ Թիմ Բարթոնը մշտապես կարողացել է հանդիսատեսին ուղեկցել դեպի իր երևակայության խորքերը: Մի աշխարհ, որը լի է հակասություններով և միաժամանակ կարող է լինել մռայլ ու պայծառ, սարսափեցնող ու հյուրընկալ, դաժան ու զգայուն: Մի աշխարհ, ուր մուգ ու վառ գույները համերաշխ են ապրում, ուր տարօրինակ արտաքինով մարդիկ և հրեշները խիզախ ու մեծահոգի են, և ուր սարսափելին պոետիկ է դառնում:
«Խելագարությունը մարդուն հասանելի բարձրագույն ազատությունն է, քանի որ այդ դեպքում նա սահմանափակված չէ հասարակության կաղապարներով»։
Բարթոնը հաճախ ոգեշնչվում է իր սիրելի հեղինակներից, ինչպիսիք են Էդգար Ալան Պոն և Ռոալդ Դալը, նրանց երկրպագում է իրենց պատմվածքների խորության ու խորհրդավորության համար, նրանց անհասկանալի աշխարհների համար, որ ավելին են, քան պարզապես սևն ու սպիտակը: Դրանք և՛ զվարճալի են, և՛ տխուր, ինչպես Բարթոնի ֆիլմերը: Նրան ոգեշնչում են նաև շրջապատի մարդիկ: Իր նկարներում հաճախ է անդրադառնում մեր նյութապաշտ հասարակության անհեթեթությանն ու հիերարխիկ կառուցվածքին: Արվարձանները, որտեղ նա ապրել էր, նույնպես ոգեշնչման աղբյուր էին նրա համար: Դա հատկապես արտացոլված է նրա «Մկրատաձեռք Էդվարդը» ֆիլմում:
Թիմ Բարթոնը երբևէ չի ջանացել պիտակավորել կամ որպես բրենդ ներկայացնել իր արվեստը (չնայած դա նրա համար արել են ուրիշները): Նրա ոճն առանց այդ էլ տարբերակելի է՝ լի փոթորիկներով, բծավոր հանդերձանքներով, ասիմետրիկ կերպարներով, ճոճվող աստիճաններով ու տխրադեմ հրեշներով: Հատուկ ընտրված գունային լուծումները նույնպես առանձնացնում են նրան այլ ռեժիսորներից: Իր ոճում Բարթոնը շեշտը դնում է պարզության, հստակության, խորության ու արագության վրա: Նրա ֆիլմերում հաճախ ենք հանդիպում անսովոր արտաքինով տխուր ծաղրածուների, ովքեր ավելի շուտ վախեցած են, քան վախեցնող: Նրա մեսիջը հստակ է՝ մարդկանց չպետք է դատել ըստ իրենց արտաքինի: Լինել տարբեր՝ չի նշանակում օտարված լինել հասարակության կողմից, իսկ տարբերությունները պետք է ընդունվեն որպես յուրօրինակություն և ինքնատիպություն: Չնայած սարսափելի թվացող կերպարներին՝ Բարթոնի տիեզերքն այնքան էլ զարհուրելի չէ: Այդ ողբերգական կերպարները ծնում են ոչ թե վախի, այլ ափսոսանքի, խղճահարության զգացում, և հանկարծ հասկանում ես, որ հրեշներն էլ կարող են բարի ու ընկերասեր լինել: Բարթոնը կյանքը ցույց է տալիս իր բոլոր կողմերով՝ բարի ու ողբերգական, գեղեցիկ ու դաժան, զվարճալի ու հուզիչ: Եվ գեղեցիկն է, որ հաճախ սարսափելի է թվում:
Սաթենիկ Հակոբյան
