Ակիրա Կուրոսավա և Գաբրիել Գարսիա Մարկես. գրականության և կինոյի խաչմերուկում

Ակիրա Կուրոսավայի և Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի զրույցը կինոյի և ոչ միայն կինոյի մասին, 1990թ, Տոկիո

1990թ-ի հոկտեմբերին Մարկեսն այցելեց Տոկիո, որտեղ Կուրոսավան նկարահանում էր իր «Օգոստոսյան ռապսոդիա» ֆիլմը։ Մարկեսը, ով նախքան իր կյանքը գրականությանը նվիրելը Բոգոտայում մի քանի տարի շարունակ աշխատել էր որպես կինոքննադատ, առիթը բաց չթողեց՝ Կուրոսավայի հետ հանդիպելու և 6-ժամյա զրույց ունենալու սցենարական արվեստի, գրական գործերի էկրանավորումների, ազգերի պատմական հիշողության և այլնի մասին։ Զրույցի հատվածներից մեկն առաջին անգամ տպագրեց Los Angeles Times թերթը 1991թ-ին։

Մարկես․- Ես չեմ ուզում, որ մեր ընկերական զրույցը վերածվի հարցազրույցի, բայց ինձ աներևակայելիորեն հետաքրքիր է շատ բան իմանալ քո կյանքի ու արվեստի մասին։ Սկզբում կցանկանայի հարցնել, թե ինչպես ես սցենարներ գրում։ Դա ինձ հետաքրքրում է նախևառաջ այն պատճառով, որ ինքս էլ սցենարիստ եմ։ Երկրորդը՝ հետաքրքրում է այն պատճառով, որ դու նկարահանել ես գրական հանճարեղ գործերի մեծ քանակությամբ էկրանավորումներ, իսկ ես բազմաթիվ կասկածներ ունեմ այն հարցի շուրջ, թե կարո՞ղ են, արդյոք, իմ գրքերն էկրանավորվել։ 

Կուրոսավա․- Երբ ես պատկերացնում եմ որևէ ինքնատիպ գաղափար, որը կցանկանայի սցենարի վերածել, ես փակվում եմ հյուրանոցում թուղթ ու մատիտի հետ միասին։ Այդ պահին ես ընդհանուր առմամբ արդեն պատկերացնում եմ սյուժեն և մոտավորապես գիտեմ, թե ինչ է տեղի ունենալու ֆինալում։ Եթե ես չեմ իմանում, թե ինչից սկսել տեսարանը, ես պարզապես հետևում եմ մտքերիս հոսքին, որ ծագում է ինքնաբերաբար։ 

Մարկես․- Ի՞նչն է քո գլխում ծնվում ի սկզբանե՝ գաղափա՞րը, թե՞ կերպարը։ 

Կուրոսավա․- Ես չեմ կարող բացատրել, բայց կարծում եմ, որ ամեն ինչ սկսվում է մի քանի ցաքուցրիվ պատկերներից։ Մինչդեռ ճապոնացի սցենարիստները գործում եմ հակառակ սկզբունքով․ նրանք սկզբում ստեղծում են սցենարի ընդհանուր պատկերը, կազմակերպում են տեսարանը, համակարգում են սյուժեն, հետո միայն սկսում են գրել։ Բայց ինձ դա ճիշտ չի թվում, մենք, այնուամենայնիվ, Աստված չենք։

Մարկես․- Քո մեթոդը նույնքան ինտուիտի՞վ էր, երբ դու սցենարներ էիր գրում Շեքսպիրի, Գորկու կամ Դոստոևսկու գործերի հիման վրա։ 

Կուրոսավա․- Ռեժիսորները, ովքեր միայն նկարահանում են ֆիլմեր, հնարավոր է՝ չեն հասկանում, թե որքան բարդ է գրական կերպարները հանդիսատեսին մատուցել կինեմատոգրաֆիական միջոցների օգնությամբ։ Օրինակ՝ մի դետեկտիվ վեպի էկրանավորման ժամանակ, երբ երկաթուղային գծերի հարևանությամբ գտնում են դիակը, երիտասարդ ռեժիսորը պնդում էր, թե կա մի որոշակի տեղանք, որը ճշգրիտ համապատասխանում է գրքում նկարագրված վայրին։ «Դու սխալվում ես,- ասացի նրան։- Խնդիրն այն է, որ դու արդեն կարդացել ես վեպը և գիտես, որ դիակը գտնելու են երկաթգծի կողքին։ Բայց մարդիկ, ովքեր գիրքը չեն կարդացել, ոչինչ չգիտեն այդ վայրի մասին»։ Այդ երիտասարդ ռեժիսորի վրա ազդել էր գրականության մոգական ուժը, և նա չէր հասկանում, որ կինեմատոգրաֆիական պատկերը կարելի է արտացոլել այլ եղանակով։ 

Մարկես․- Կարո՞ղ ես, արդյոք, վերհիշել իրական կյանքից որևէ պատկեր, որն անհնար է տեղափոխել կինո։ 

Կուրոսավա․- Այո։ Դա հանքափորների քաղաք Իլիդահիում էր, որտեղ երիտասարդության տարիներին աշխատել եմ որպես երկրորդ ռեժիսոր։ Ռեժիսորը որոշեց նկարահանումներն անցկացնել այնտեղ, որովհետև քաղաքի մթնոլորտը նրան թվաց կախարդական ու հանելուկային։ Բայց կինոժապավենի վրա քաղաքը երևաց ոչ դիտարժան։ Չկար այն, ինչը մենք տեսել էինք սեփական աչքերով, այն, որ քաղաքում կենսապայմանները վտանգավոր էին, և կանայք ու երեխաներն ապրում էին իրենց առողջության համար մշտական վախի մեջ։ Երբ մարդը նայում է այդ վայրին, նրան հուզում է բնապատկերը, նա այն ընկալում է որպես փոքր-ինչ տարօրինակ, քան կա իրականում։ Բայց կինոխցիկը դա չի նկատում։

Մարկես․- Ճշմարտությունն այն է, որ ես գիտեմ շատ փոքրաթիվ գրողների, ովքեր գոհ են եղել իրենց գրքերի էկրանավորումներից։ Իսկ դու ինչպիսի՞ փորձառություն ես կուտակել քո էկրանավորումներից։ 

Կուրոսավա․- Նախքան պատասխանելը ուզում եմ հարցնել․ դու դիտե՞լ ես իմ «Կարմիր մորուքը» ֆիլմը։ 

Մարկես․- Ես այն դիտել եմ վեց անգամ, 20 տարի առաջ, և այդ ֆիլմի մասին իմ երեխաներին պատմել եմ բառացիորեն ամեն օր, մինչև որ նրանք վերջապես հնարավորություն ունեցան դիտելու այն։ Մենք՝ ես և իմ ընտանիքը, այդ ֆիլմը սիրում ենք քո մյուս բոլոր ֆիլմերից առավել շատ։ Ավելին՝ այն ինձ համար հանդիսանում է ամենասիրելի ֆիլմերից մեկը կինոյի պատմության ողջ ընթացքում։ 

Կուրոսավա․- «Կարմիր մորուքն» իմ էվոլյուցիայի մեկնարկային կետն է։ Իմ յուրաքանչյուր հաջորդ ֆիլմը տարբերվում է նախորդից։ Այդ ֆիլմը նշանավորեց մի փուլի ավարտը և մյուսի սկիզբը։ 

Մարկես․- Դա ակնհայտ է։ Բացի այդ՝ ֆիլմում կա երկու տեսարան, որ կարելի է համարել բացառիկ քո ամբողջ մնացյալ արվեստի համեմատ, և այդ երկուսն էլ անմոռանալի են․ առաջինը աղոթքի դրվագն է, երկրորդը՝ կարատիստների մարտը հիվանդանոցի բակում։ 

Կուրոսավա․- Այո, բայց ահա թե ինչու այդ մասին խոսք բացեցի․ գրքի հեղինակ Սյուգորո Յամամոտոն միշտ դեմ էր եղել իր վեպերի էկրանավորմանը։ «Կարմիր մորուքի» համար նա բացառություն արեց, որովհետև ես պնդում էի անողոք համառությամբ։ Իսկ երբ առաջին անգամ դիտեց ֆիլմը, նա ինձ ասաց․ «Սա ավելի հետաքրքիր է, քան իմ վեպը»։

Մարկես․- Ինչո՞ւ ֆիլմն այդքան դուր եկավ նրան։ 

Կուրոսավա․- Որովհետև նա հստակ պատկերացում ուներ այն առանձնահատկությունների մասին, որոնք ի սկզբանե բնորոշ են կինոյին։ Միակը, ինչի մասին նա ինձ խնդրել է, այն էր, որ ես շատ զգույշ լինեմ պրոտագոնիստի հետ՝ դժբախտ ճակատագրով մի կնոջ, ինչպիսին Յամամոտոն տեսնում էր նրան։ Իսկ ամենահետաքրքրականն այն է, որ դժբախտ ճակատագրով կնոջ մասին գաղափարը վեպում այդքան էլ միանշանակ արտահայտված չէր։ 

Մարկես․- Հնարավոր է՝ նա այլ կերպ էր համարում։ Գրողների հետ դա պատահում է։ 

Կուրոսավա․- Հենց այդպես է։ Իրականում որոշ գրողներ, դիտելով իրենց ստեղծագործությունների էկրանավորումները, ասում են․ «Իմ վեպի այսինչ մասը լավ է ցույց տրված»։ Մինչդեռ իրականում նրանք մատնանշում են այն, ինչը ավելացրել է ռեժիսորը։ Ես հասկանում եմ, թե ինչու է այդպես լինում։ Հնարավոր է՝ նրանք էկրանի վրա հստակ տեսնում են այն, ինչը միայն ցանկացել են գրել, բայց չեն գրել, իսկ ռեժիսորը, մաքուր բնազդի վրա հիմնվելով, կարողացել է արտահայտել։ 

Մարկես․- Դա հայտնի փաստ է․ «Poets are mixers of poisons» («Բանաստեղծները թույներ խառնողներ են»)։ Բայց արի վերադառնանք քո այժմյան ֆիլմին։ Էկրանի վրա թայֆուն ցուցադրելն ամենադժվա՞րն է լինելու։ 

Կուրոսավա․- Ոչ։ Ամենադժվարը կենդանիների հետ աշխատելն է։ Ջրային օձեր, վարդեր ուտող մրջյուններ։ Վարժեցրած օձերը չափից դուրս սովոր են մարդկանց և բնազդաբար չեն սողա, այլ իրենց կպահեն օձաձկան պես։ Այդ իսկ պատճառով մենք որոշեցինք որսալ մի հսկայական վայրի օձ, որը փորձում էր թաքնվել և իսկապես սարսափելի էր։ Այնպես որ՝ օձն իր դերը հիանալի կատարեց։ Ինչ վերաբերում է մրջյուններին, ապա պահանջվեց, որ դրանք մագլցեն վարդի թփի վրա, իրենցից հետո ցողունի վրա մեղրի հետք թողնեն, իսկ հետո սողան դեպի վեր։ Իրականում դա անելը հեշտ չէր, բայց հաստատ արժեր, որովհետև ես շատ բան իմացա դրանց մասին։ 

Մարկես․- Այո, ես նկատեցի։ Բայց դա ի՞նչ ֆիլմ է, որտեղ մրջյուններն ավելի շատ խնդիրներ են առաջացնում, քան թայֆունը։ Ինչի՞ մասին է այդ պատմությունը։

Կուրոսավա․- Շատ դժվար է հակիրճ նկարագրելը։ 

Մարկես․- Սպանության մասի՞ն է։

Կուրոսավա․- Ոչ։ Սա պատմություն է մի տարեց կնոջ մասին Նագասակիից, ով ողջ է մնացել ատոմային ռումբի պայթյունից հետո, ինչպես նաև՝ նրա թոռների մասին, ովքեր ամռանը գալիս են նրա մոտ։ Ես չեմ նկարահանել շոկ առաջացնող ռեալիստական տեսարաններ, որոնք կարող էին թվալ անտանելի և չէին բացատրի դրամայի ողջ սարսափը։ Ես ցանկացել եմ ցույց տալ վերքերը, որոնք ատոմային ռումբերը թողնում են մարդկանց սրտերում, իչպես նաև այն, թե ինչպես են այդ վերքերը հետզհետե սպիանում։ Ես լավ եմ հիշում այն օրը, երբ նետվեց ռումբը, և մինչ օրս չեմ կարողանում հավատալ, որ դա իրականում տեղի է ունեցել։ Իսկ ամենավատն այն է, որ ճապոնացիներն արդեն մոռացել են այդ մասին։ 

Մարկես․- Այդ պատմական ամնեզիան ինչպե՞ս կազդի Ճապոնիայի ապագայի վրա, ճապոնացի ժողովրդի նույնականացման վրա։ 

Կուրոսավա․- Ճապոնացիներն այդ մասին բացահայտ չեն խոսում։ Մեր քաղաքական գործիչները լռում են, քանի որ վախենում են ԱՄՆ-ից։ Հնարավոր է՝ նրանք հավատացին Թրումենի բացատրություններին այն մասին, որ ռումբերը նետվել էին հանուն համաշխարհային պատերազմի շուտափույթ ավարտի։ Բայց մեզ համար պատերազմը շարունակվում է։ Պաշտոնական տվյալներով՝ Հիրոսիմայում և Նագասակիում զոհվել է 230 հզ մարդ։ Բայց իրականում եղել է ավելի քան կես միլիոն զոհ։ Եվ նույնիսկ մինչ օրս Ատոմային ռումբի հոսպիտալում գտնվում են 2700 հիվանդներ, ովքեր սպասում են, թե երբ են մահանալու ճառագայթման հետևանքներից՝ 45 տարվա հոգեվարքից հետո։ Այլ կերպ ասած՝ ատոմային ռումբը մինչ օրս սպանում է ճապոնացիներին։ 

Մարկես․- Թվում է, եթե ռացիոնալ դատենք, ԱՄՆ-ն ատոմային ռումբը նետեց, որովհետև վախենում էր, թե ԽՍՀՄ-ը կգրավի Ճապոնիան նախքան իրենք դա կանեն։ 

Կուրոսավա․- Այո, բայց ինչո՞ւ նրանք դա արեցին խաղաղ բնակիչներով լի քաղաքում, ովքեր ոչ մի կապ չունեին պատերազմի հետ։ Չէ՞ որ կային ռազմաբազաները։

Մարկես․- Նրանք ռումբը չնետեցին նաև Կայսերական պալատի վրա, որը, թերևս, Տոկիոյի սրտում եղած ամենախոցելի վայրն էր։ Ես կարծում եմ՝ ամեն ինչ բացատրվում է այն հանգամանքով, որ ԱՄՆ-ն ուզում էր հայտարարել իր քաղաքական իշխանության և ռազմական հզորության մասին, որպեսզի ավելի արագ անցկացնի բանակցությունները և ավարը չկիսի դաշնակիցների հետ։ Նման վիճակում չէր հայտնվել ոչ մի ժողովուրդ մարդկության պատմության ողջ ընթացքում։ Այսպիսով, եթե Ճապոնիան անձնատուր լիներ առանց ատոմային ռումբի պայթյունի, այսօր դա կլինե՞ր այն նույն երկիրը, որ ողբերգությունից առաջ էր։ 

Կուրոսավա․- Դժվար է ասել։ Մարդիկ, ովքեր վերապրել են Նագասակին, չեն ցանկանում մտաբերել այդ ժամանակվա իրադարձությունները, որովհետև նրանց մեծ մասը հանուն վերապրելու ստիպված է եղել թողնել ծնողներին, երեխաներին, եղբայրներին և քույրերին։ Նրանք մինչ օրս մեղավորության զգացում ունեն։ Պայթյունից հետո ամերիկյան զորքերը զավթեցին երկիրը վեց տարի ժամկետով և տարբեր եղանակներով փորձում էին արագացնել մոռացության տալու գործընթացը, իսկ ճապոնական իշխանությունները նրանց օգնում էին այդ հարցում։ Ես պատրաստ եմ ընդունել այն միտքը, որ այս ամենը հանդիսանում է պատերազմից ծնված անխուսափելի ողբերգության մի մասը։ Բայց կարծում եմ՝ այն երկիրը, որ նետել է ռումբը, պետք է գոնե ներողություն խնդրի ճապոնացի ժողովրդից։ Այս դրաման չի ավարտվի, քանի դեռ ներողություն չեն խնդրել։ 

Մարկես․- Այդքան երկա՞ր։ Բայց չէ՞ր կարող երկար, երջանիկ դարաշրջանը փոխհատուցել այդ ողբերգության համար։ 

Կուրոսավա․- Ատոմային ռումբի նետումը հանդիսանում է Սառը պատերազմի և սպառազինության մրցավազքի մեկնարկային կետը։ Դրանից սկսվեցին ատոմային էներգիայի ստեղծումն ու օգտագործումը։ Այդ հիմքի վրա անհնար էր երջանիկ կյանք կառուցել։

Մարկես․- Հասկանում եմ։ Ատոմային էներգիան անիծյալ ուժ է, իսկ դա իդեալական թեմա է Կուրոսավայի համար։ Ինձ հուզում է այն, որ դու դատապարտում ես ոչ թե ինքնին ատոմային էներգիան, այլ դրա սխալ օգտագործումը։ Էլեկտրականությունն օգտակար բան է՝ չնայած գոյություն ունի էլեկտրական աթոռը։ 

Կուրոսավա․- Դա նույնը չէ։ Կարծում եմ՝ ատոմային էներգիան այն երևույթը չէ, որը մարդկային արարածները կարող են կառավարել։ Սխալի դեպքում աղետը կլինի սրընթաց ու մասշտաբային, ճառագայթումը կազդի հարյուրավոր սերունդների վրա։ Մյուս կողմից՝ երբ ջուրը եռում է, պետք է այն թողնել, որ սառչի, որպեսզի այլևս վտանգավոր չլինի։ Պետք է դադարել օգտագործել այն, ինչը շարունակում է եռալ արդեն հարյուր հազարավոր տարիներ։ 

Մարկես․- Ես հիմնականում Կուրոսավայի ֆիլմերի շնորհիվ եմ շարունակում պահպանել հավատս մարդկության հանդեպ։ Բայց ես նաև հասկանում եմ, երբ դու խոսում ես այդ ողբերգության մասին՝ որպես սարսափելի անարդարության, որի հետևանքով տուժել են խաղաղ բնակիչները, ինչպես նաև այն մասին, որ ամերիկացիներն ու ճապոնացիները դավադրություն են կազմել, որպեսզի Ճապոնիային ստիպեն մոռանալ կատարվածը։ Այդուհանդերձ, ինձ անարդարացի է թվում ատոմային էներգետիկայի վրա խաչ քաշելը և այն փաստն անտեսելը, որ ատոմային էներգետիկան կարող է խաղաղ ժամանակներում օգուտ բերել մարդկությանը։ Հնարավոր է՝ դա զգացմունքների շփոթմունք է նյարդայնության պատճառով, որ զգում ես ճապոնացիների մոռացկոտության համար և ԱՄՆ-ի՝ Ճապոնիայի առաջ չխոստովանած մեղքի և ներողություն չխնդրելու համար։ 

Կուրոսավա․- Մարդիկ ավելի մարդկային կդառնան, եթե հասկանան, որ իրական կյանքում կան որոշակի երևույթներ, որոնցով չի կարելի մանիպուլյացիայի ենթարկել։ Չեմ կարծում, թե մենք իրավունք ունենք ծնել հետանցք չունեցող երեխաներ կամ ութոտանի ձիեր, ինչպիսիք այժմ հայտնվում են Չեռնոբիլում։ Ինձ թվում է՝ մեր խոսակցությունը դարձել է չափից դուրս լուրջ, բայց ես չէի ցանկանում այն մղել այդօրինակ հունի մեջ։

Մարկես․- Մենք ամեն ինչ ճիշտ ենք արել։ Երբ խոսքը վերաբերում է այսպիսի լուրջ հարցին, մենք չենք կարող հանգել որևէ որոշման, բայց նաև իրավունք չունենք քննարկմանն անլուրջ վերաբերվելու։ Այն ֆիլմում, որը դու հիմա նկարահանում ես, դու փորձո՞ւմ ես զարգացնել այս մտքերից որևէ մեկը։ 

Կուրոսավա․- Ոչ ուղղակիորեն։ Ես երիտասարդ լրագրող էի, երբ ռումբը նետեցին։ Ուզում էի գրել այն մասին, ինչը տեղի է ունեցել, բայց դա արգելված էր ընդհուպ մինչև օկուպացիայի ավարտը։ Հիմա ես սկսել եմ նյութ փնտրել ֆիլմի համար և ուսումնասիրել թեման, այդ իսկ պատճառով գիտեմ ավելի շատ, քան այն ժամանակ։ Բայց եթե ես ֆիլմում ամեն ինչն ուղղակիորեն ասեի, այն չէին ցուցադրի ոչ Ճապոնիայում, ոչ էլ որևէ այլ տեղում։ 

Մարկես․- Կարո՞ղ ենք հրապարակել այս խոսակցության սղագրությունը։ 

Կուրոսավա․- Ես դեմ չեմ։ Ընդհակառակը։ Մենք քննարկեցինք այն թեման, որի շուրջ պիտի ազատորեն խոսեն շատ ու շատ մարդիկ ողջ աշխարհում։ 

Մարկես․- Մեծապես շնորհակալ եմ։ Հաշվի առնելով հանգամանքները՝ եթե ես լինեի ճապոնացի, ես այս թեմային կվերաբերվեի նույնքան անզիջում։ Ամեն դեպքում՝ ես քեզ հասկանում եմ։ Պատերազմը ոչ մեկին բարիք չի բերում։ 

Կուրոսավա․- Այդպես է։ Դժբախտությունն այն է, որ երբ սկսվում է հրաձգությունը, նույնիսկ Քրիստոսն ու հրեշտակները վերածվում են զորապետների։