«Յուրաքանչյուրին պետք էր ապոկալիպսիսի իր չափաբաժինը»։ Սյուզան Զոնթագ
1996թ-ին The New York Times թերթը հրապարակեց ամերիկացի նշանավոր գրող, քննադատ և ռեժիսոր Սյուզան Զոնթագի հոդվածը՝ կինոյի ստեղծման 100-ամյակին նվիրված։ Այդ հոդվածը ոչ միայն կինեմատոգրաֆին ուղղված ձոն էր, այլև մի փորձ էր՝ հասկանալու, թե ով և ինչու է սպանում «արվեստներից կարևորագույնը», և ինչպես կարելի է այն փրկել։ Թեպետ հոդվածի հրապարակումից հետո տարիներ են անցել, սակայն կինոարդյունաբերությունը քիչ է փոխվել, և Զոնթագի դիտարկումները նույնքան արդիական են, որքան անցյալում։
Ումբերտո Էկոյի հետ |
Նախկինում կինոն մեծարանքով անվանում էին 20-րդ հարյուրամյակի գլխավոր արվեստ, բայց նոր հարյուրամյակի գալստյամբ այն ավելի ու ավելի շատ է նմանվում անկումային արվեստի։Հնարավոր է, որ ավարտվել է ոչ թե կինեմատոգրաֆը, այլ կինոմանությունը՝ բացառիկ տեսակի մի սեր, որով մարդկանց համակում էր կինոն։ Յուրաքանչյուր արվեստ ունի իր ֆանատները։ Եվ, այդուհանդերձ, կինոյի հանդեպ սերն այլ բնույթի էր։ Այն ծնված էր համոզմունքից, թե կինոն մի արվեստ է, որը մյուսներին ոչնչով նման չէ․ ծայրաստիճան ժամանակակից է, բառացիորեն յուրաքանչյուրին հասանելի է, ռոմանտիկ է ու հանելուկային, ինտիմ է ու բարոյական՝ այնտեղ կար ամեն ինչ և միանգամից։ Կինեմատոգրաֆն ուներ իր առաքյալները։ (Այն նման էր կրոնին)։ Կինեմատոգրաֆը խաչակրաց արշավանք էր։ Կինոմանների համար ֆիլմերը ծառայում էին որպես բոլոր իրերի պահեստարան։ Կինոն և՛ արվեստի գիրք էր, և՛ կյանքի գիրք։ Մեկ անգամ չէ, որ նշվել է․ ի սկզբանե կինոն ընթացել է երկակի զարգացման շահեկան ուղիով։ Մոտավորապես 1895թ-ին լույս աշխարհ եկան երկու տեսակ ֆիլմեր, կինեմատոգրաֆի երկու մոդելներ․ կինոն որպես կյանքի բուն էության արտացոլում (Լյումիեր եղբայրներ) և կինոն որպես հորինվածք, խաբեություն, պատրանք, ֆանտազիա (Ժորժ Մելիես)։ Չնայած՝ մեկը ամենևին չի բացառում մյուսը։ Կարևոր է հասկանալ, որ առաջին հանդիսականների համար նույնիսկ ամենաշարքային իրադարձությունը մեծ էկրան բարձրացած տեսնելը, ինչպիսին Լյումիեր եղբայրների արձանագրած «Գնացքի ժամանումը Լա Սիոտա կայարանն» էր, արդեն իսկ աննախադեպ զգացում էր։
Կինեմատոգրաֆը սկսվել էր հրաշքից, չէ՞ որ նախքան կինոյի ի հայտ գալը որևէ մեկին չէր հաջողվել այդքան համապարփակ ընդգրկել կյանքը։ Եվ կինոյի հետագա զարգացումը մի փորձ է՝ հրաշքի այդ զգացումը երկարացնելու ու վերածնելու։Ահա այդպես էլ 100 տարի առաջ գնացքի ժամանումը ելակետային դարձավ կինեմատոգրաֆի համար։ Գոռալով հիացմունքից, վեր թռչելով իրենց տեղերից, որպեսզի չճզմվեն, առաջին հանդիսականները կինոն ներս թողեցին իրենց սրտեր ու հոգիներ։ Եվ քանի դեռ չէր սկսվել հեռուստատեսության դարաշրջանը, որն ամայացրեց կինոթատրոնների դահլիճները, հենց այնտեղ, դեպի կինո ամենշաբաթյա արշավի ժամանակ, նրանք սովորում էին (համենայնդեպս՝ փորձում էին սովորել) քայլել, ծխել, համբուրվել, կռվել, սգալ։ Ֆիլմերը գրավչության դասեր էին տալիս։ Կինոյից, օրինակ, իմանում էին, որ անձրևանոցը մարդուն զարդարում է նույնիսկ չոր եղանակին։ Չնայած՝ վերոնշյալ ամեն ինչը լոկ մի մասն էր ավելի բարդ գործընթացի։ Այն ժամանակ հանդիսատեսը գլխակորույս ընկղմվում էր այլոց կյանքերում։ Հանդիսատեսը ծարավի էր ձուլվել մյուս մարդկանց կյանքին․․․ և նրանց դեմքերին։ Այդ համընդհանուր ցանկությունն էլ իր մարմնավորումը գտավ ֆիլմերի դիտումներում, ապրումներում։ Կինոյից օգուտ քաղելու հնարավորությունից ավելի կարևոր էր էկրանային գործողության կամքին տրվելը, դրա ալիքներով բնազդաբար լողալը։ Ֆիլմերից ակնկալում էին, որ դրանք գերեն, ապշեցնեն հենց միայն կերպարների՝ մեծ էկրան տեղափոխման փաստով։ Կինո հաճախելու սովորույթը մեծ ակնկալիքների մասն էր կազմում։ Հեռուստատեսությամբ մեծ ֆիլմ դիտելը նույնն էր, ինչ այն միտումնավոր անլրջացնելը։ Եվ հարցն այստեղ ամենևին էլ չափը չէ, թեպետ հսկայական, ազդեցիկ պատկերը կինոթատրոնում և հեռուստատեսային համեստ պատկերը անհամեմատելի են։ Տանը ֆիլմ դիտելով՝ դուք կինոյի հանդեպ անհարգալից վերաբերմունք եք դրսևորում արդեն իսկ այն առումով, որ ֆիլմը ամբողջությամբ չի գրավում ձեր ուշադրությունը։
Այսօր ֆիլմերը կարող են ունենալ ցանկացած ձևաչափ, ձեր հեռուստացույցի էկրանը կարող է լինել նույնիսկ պատի ամբողջ երկարությամբ։ Բայց նույնիսկ այդ դեպքում դուք կինո եք դիտում ձեր ննջասենյակում կամ հյուրասենյակում։ Իսկ բաղձալի գերության մեջ հայտնվելը հնարավոր է միայն կինոթատրոնում՝ բոլորովին անծանոթ մարդկանց շրջապատում, մթության մեջ նստած։
Սալման Ռուշդիի և Թոնի Մորիսոնի հետ |
Իոսիֆ Բրոդսկու հետ |
Կինոմանության առաջին բռնկումը նկատվեց 1950-ականներին Ֆրանսիայում, իսկ այդ նոր համատարած հրապուրանքի համար ամբիոն դարձավ Cahiers du Cinema ամսագիրը (և այդ ամսագրի՝ իրենց կուռքին ոչ պակաս նվիրված հետևորդները Գերմանիայում, Իտալիայում, Անգլիայում, Շվեդիայում, Մ․ Նահանգներում և Կանադայում)։ Կինոմանությունը քայլում էր Եվրոպայով և երկու Ամերիկաներով, ամենուրեք բարձրացվում էին դրա տաճարները՝ փոքրիկ կինոթատրոններ և կինոակումբներ, որտեղ ներկայացնում էին հին ֆիլմեր և ռեժիսորների ֆիլմագրության հետահայաց ցուցադրություններ։ 1960-ականներին և 1970-ականների սկզբին կինո հաճախում էին այնպես, ինչպես երբևէ չէին հաճախել դրանից ո՛չ առաջ, ո՛չ հետո․ պրոֆեսիոնալ կինոմանները էկրանին հնարավորինս մոտ տեղեր էին խնդրում, երրորդ շարքի միջին հատվածը երազանքների գագաթնակետն էր։ «Առանց Ռոսելինիի անհնար է ապրել»,- հայտարարում է Բերտոլուչիի հերոսներից մեկը 1964թ-ին նկարահանված «Հեղափոխությունից առաջ» ֆիլմում, և նա ամենևին չի կեղծում։
որդու՝ Դեյվիդի հետ |
Այդօրինակ քաղաքականության պայմաններում նախապատվությունը միշտ տրվում էր բլոքբասթերներին, նույնիսկ եթե դրանց մեծ մասը չէր արդարացրել սպասելիքները, այնինչ այդ նույն ժամանակ մերթ մեկ, մերթ մյուս փոքրաբյուջե ֆիլմը հանդիսատեսին անպայման հաճելիորեն զարմացնում էր։ Վարձույթի ժամկետները անընդհատ կրճատվում էին (նույն կերպ, ինչպես կրճատվում էր գրախանութի դարակներում դրված գրքերին հատկացված ժամանակը), շատ ֆիլմեր միանգամից թողարկվում էին վիդեո տարբերակով՝ շրջանցելով մեծ էկրանը։ Կինոթատրոնները հաջորդաբար փակվում էին․ ոչ մեծ քաղաքներում դրանք առհասարակ վերացան, իսկ կինոն առավելապես դարձավ տանը ժամանակ անցկացնելու սովորույթներից մեկը։ Քանի որ մեզ մոտ՝ Մ․ Նահանգներում նոր ֆիլմերից արդեն գրեթե ոչ ոք չի սպասում գոնե փոքր-ինչ տանելի որակ՝ միայն թե դրանք գերշահույթ ապահովեն, ռեժիսոր-արվեստագետների համար, ինչպիսիք են, օրինակ, նույն բախտին արժանացած Ֆրենսիս Ֆորդ Կոպոլան և Փոլ Շրյոդերը, իրենց արժանի մակարդակով աշխատելը փաստացի անհնար է դարձել։ Վերջին տասնամյակներում ոչ պակաս տխուր է նույնիսկ օվկիանոսի այն կողմում ապրող մեծ բեմադրիչների ճակատագիրը։ Ասացեք, ո՞ւր խցկվի այնպիսի ազատամիտ գործիչը, ինչպիսին Հանս-Յուրգեն Զիբերբերգն է։ Նա էլ թողել հեռացել է գործերից։ Իսկ մեծն Գոդարն այժմ կինոյի պատմության մասին ֆիլմեր է նկարահանում վիդեոյով։ Եվ սրանք եզակի օրինակներ չեն։ Միջազգային ֆինանսավորումը և, ի հետևանս, վերջին երկու ֆիլմերի դերասանական ինտերնացիոնալ կազմը կործանարար եղան Անդրեյ Տարկովսկու նշանավոր (և ողբերգականորեն ընդհատված) կարիերայի համար։ Իսկ կկարողանա՞ Ալեքսանդր Սոկուրովը գումար գտնել ռուսաստանյան կապիտալիզմի դաժան իրականության պայմաններում նոր փայլուն ֆիլմեր նկարահանելու համար։
Արժե՞, արդյոք, զարմանալ, որ կինոյի հանդեպ սերը մարում է։ Շատերը նախկինի պես հաճույքով հաճախում են կինո, իսկ ոմանք էլ մինչ այժմ ամբողջ հոգով անհանգստանում են կինեմատոգրաֆի համար և ֆիլմերից անփոփոխ սպասում են ինչ-որ առանձնահատուկ բան։ Հիասքանչ կինոնկարներ այժմ էլ լույս աշխարհ են գալիս․ Մայք Լիի «Մերկը», Ջաննի Ամելիոյի «Լամերիկան», Ֆրեդ Քելեմենի «Ճակատագիրը»։ Սակայն, հատկապես՝ երիտասարդ սերնդի շրջանում, ավելի ու ավելի հազվադեպ ես գտնում կինոմաններին բնորոշ այն կիրքը կինոյի հանդեպ, որը ոչ միայն սեր է, այլև ճաշակ (իսկ դրա առկայությունը անհնար է առանց անհագ ցանկության՝ դիտել ու վերադիտել որքան հնարավոր է ավելի մեծ քանակությամբ հանճարեղ ֆիլմեր անցյալից)։
Կինոմանությունը մեկ անգամ չէ, որ հարձակումների է ենթարկվել որպես ճոռոմ, հնաոճ, սնոբիստական հրապուրանք։ Իսկ պատճառն այն է, որ կինոմանությունը յուրաքանչյուր ֆիլմից սպասում է բացառիկ, անկրկնելի, կախարդական ապրումներ։Կինոմանությունը հստակ հասկացնում է, որ Գոդարի «Վերջին շնչում» ֆիլմի հոլիվուդյան ռիմեյքը երբեք չի կարող համեմատվել բնօրինակի հետ։ Կինոմանությունը պարզապես տեղ չունի կինեմատոգրաֆի հիպերինդուստրացման դարաշրջանում։ Չէ՞ որ կինոմանությունը, հենց միայն բազմազանության և հետաքրքրությունների ցրվածության պատճառով, չի կարող ֆիլմերից պահանջել, որ դրանք ձգտեն լինել նախևառաջ բանաստեղծական ստեղծագործություններ։ Ինչպես և չի կարող նկարիչներին, գրողներին և այլ ստեղծագործող անհատներին, ովքեր ուղղակիորեն կապված չեն կինոյի հետ, ոգեշնչել, որ նրանք նկարահանեն իրենց ֆիլմերը։ Բայց հենց դա էլ արդյունաբերությանը պետք չէ։ Եթե կինոմանությունը մեռած է, ապա կինոն մահացել է դրա հետ միասին․․․ որքան էլ որ հիմա նկարահանեն ֆիլմեր, նույնիսկ՝ շատ լավերը։ Եվ եթե կինոյին վիճակված է վերածնվել, ապա՝ միայն կինոյի հանդեպ սիրո նոր տեսակի ծնունդ առնելու շնորհիվ։
COMMENTS