2017թ-ին Գրականության նոբելյան մրցանակը հանձնվեց բրիտանաբնակ ճապոնացի գրող Կաձուո Իսիգուրոյին։
2017թ-ին գրականության ոլորտում Նոբելյան մրցանակի արժանացած ճապոնացի գրող Կաձուո Իսիգուրոն հայտնի է ոչ միայն գրականասերների, այլև կինոսերների շրջանում: Նրա ստեղծագործություններն արժանանում են լայն արձագանքի և հեղինակավոր գրական մրցանակների (օրինակ՝ Բուքերյան մրցանակ), դրանց հիման վրա նկարահանվում են ֆիլմեր...
Կաձուոյի ստեղծագործությունների հիմնական առանձնահատկությունը, թերևս, այն է, որ անկախ այն փաստից, թե երբ կամ որտեղ են տեղի ունենում վեպի իրադարձությունները (ընդ որում՝ դրանք կարող են լինել տարբեր ժանրերի գործեր՝ դիստոպիաներ, գիտաֆանտաստիկ վեպեր, միջնադարյան լեգենդներ, բրիտանական դասական վեպի վառ օրինակներ), հիմքում դրանք բոլորը համամարդկային են և շո-շափում են այնպիսի խնդիրներ, որոնք ժամանակի քննությանը չեն ենթարկվում: Օրինակ՝ նրա «Օրվա մնացորդը», որն անվանում են երբևէ գրված ամենաբրիտանական վեպերից մեկը, իսկ գործողությունները տեղի են ունենում 20-րդ դարի կեսերին, պատմում է չարտահայտված զգացմունքի և կորսված հնարավորության մասին։ Նրա վերջին գործը՝ «Թաղված հսկան», որը դրական գնահատականներ է ստացել The New York Times, Mail of Sunday պարբերականների էջերում, իսկ Նիլ Գեյմանն ու Դևիդ Միթչելը, խոսելով վեպի բացառիկության մասին, այն դասել են Իսիգուրոյի՝ իրենց ամենասիրելի ստեղծագործությունների շարքը, ներելու կարևորության մասին է, մինչդեռ իրադարձությունների թատերաբեմ է հանդիսանում վաղ միջնադարյան Բրիտանիան, երբ դեռևս պատերազմում էին բրիտերն ու սաքսերը:
Բացառություն չէ նաև «Ինձ երբեք բաց չթողնես» վեպը, որի էկրանավորման մասին էլ խոսելու ենք ստորև: Առաջին հայացքից գիտաֆանտաստիկ դիստոպիա թվացող այս ստեղծագործության իրադարձությունները տեղի են ունենում 1970-80-ականների Բրիտանիայում, երբ գիտությունն այնքան էր զարգացել, որ կարողանում էր բուժել մինչ այդ անբուժելի համարվող հիվանդությունները: Հերոսները երեքն են՝ Քեթին, Ռութն ու Թոմին, ովքեր Հեյլշեմ գիշերօթիկի դպրոցի սաներ են: Իրեն բնորոշ գաղտնապահությանը հավատարիմ մնալով՝ հեղինակը հետաքրքրություն բորբոքող երկխոսություններով ու նկարագրություններով է պարուրում գրքի առաջին էջերը, սակայն չի բացում գլխավոր գաղտնիքը: Գիշերօթիկի ուսուցիչները հիվանդագին ուշադրությամբ հետևում են երեխաների առողջությանը՝ ծխախոտ ծխելը համարելով մահացու մեղքին հավասարազոր մի երևույթ, և կավաֆիսյան բարբարոսներով վախեցնում նրանց, որպեսզի չհամարձակվեն անցնել գծված սահմանն ու լքել դպրոցի տարածքը: Իսկ երեխաների ձեռքերին ամրացված էլեկտրոնային ժամացույցներն օգնում են վերահսկել նրանց քայլերն ու գործողությունները: Հատուկ ուշադրություն է դարձվում նաև աշակերտների ստեղծագործական աշխատանքներին, որոնք երբեմն իր հետ է տանում նրանց վերահսկող Տիկինը: Սակայն մի օր ուսուցչուհիներից մեկը երեխաների համար բացահայտում է գաղտնիքը․ նրանք կլոններ են, որ ստեղծվել են իրենց կենսական օրգանները փոխներարկելու նպատակով: Սա է այդ գիտական առաջընթացն ապահովող հայտնագործությունը: Կլոնները հիմնականում կարողանում են փոխներարկման համար տրամադրել 3-4 օրգան, հետո ավարտում են, այսինքն՝ մահանում: (Հարկ է նշել, որ ողջ ստեղծագործությունն է լի կլոնի պես այլընտրանքային բառերով ու տերմիններով):
Կաձուոյի ստեղծագործություններն ավելի լավ ընկալելու համար հարկավոր է փոքր-ինչ պատկերացում ունենալ նրա անցյալի, հիշողությունների և փորձի մասին: Կարելի է ենթադրել, որ այդպես է կարծում նաև նա, քանի որ իր Նոբելյան ճառում պատմում է իր մանկության ու երիտասարդության մասին, ինչից էլ մենք կարող ենք կռահել, թե ինչպիսի ազդեցություն է ունեցել անցյալը նրա ստեղծագործական ճանապարհի վրա: Օրինակ՝ 1980-ական թթ-ին նա եղել է սոցիալական աշխատող և օգնել անտուններին. այս շրջանը Կաձուոն նկարագրում է որպես իր իդեալիստական գաղափարների և ցավագին հիասթափությունների շրջան: Գուցեև հենց այս փորձն է նրան օգնել կերտելու Քեթիի կերպարը, ով մի քանի տարի հոգ է տանում օրգաններ փոխներարկող դոնորների մասին: Իր ճառում գրողը խոսում է նաև հիշողության մասին՝ շեշտելով, որ առաջին անգամ հիշողության կարևորության խնդրին բախվել է այն ժամանակ, երբ այցելել է գերմանական համակենտրոնացման ճամբարներից մեկը: Այնտեղ բանավեճ է սկսվել, թե, արդյոք, ճի՞շտ է մարդկային ամոթի այս կոթողները վերացնելը, թե՞ դրանք պետք է մնան և հիշեցնեն դժոխային ոճրագործությունների մասին: Եթե Գյունտեր Գրասի «Ծովախեցգետնի հետագիծը» վեպում հերոսները, մոռացության մատնելով անցյալը, թույլ են տալիս երիտասարդ սերնդին կրկնել հին սխալները, ապա Կաձուոն կողմ է հիշելուն:
«Թաղված հսկան» ստեղծագործության հերոսներին պատում է մի անհասկանալի հիվանդություն, որի պատճառով վերջիններս մոռանում են անգամ ժամեր առաջ տեղի ունեցածը, սակայն նրանք գտնում են այդ խնդրի լուծումը, քանի որ անհրաժեշտ է առերեսվել հիշողություններին, մեղքերին և ներել: Կրկին փորձելով համեմատություններ անցկացնել Կաձուոյի անցյալի և այս գաղափարի միջև՝ պետք է ուշադրություն դարձնել նրա մանկական հիշողություններին: Հեղինակի ընտանիքը Բրիտանիա է տեղափոխվել, երբ Կաձուոն հինգ տարեկան է եղել, ու, զարմանալիորեն, տեղի բնակչությունը շատ գրկաբաց է ընդունել ճապոնացի գիտնականների ընտանիքին՝ անկախ այն փաստից, որ մի քանի տարի առաջ՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում, Անգլիան և Ճապոնիան թշնամիներ էին: Ինչ-որ անբացատրելի բարության և ուժի շնորհիվ տեղի մարդիկ կարողացել էին ներել իրենց թշնամի երկրին և շարունակել ապրել:
Վերադառնալով «Ինձ երբեք բաց չթողնես» վեպին, որի գրական տարբերակն ու էկրանավորումը միմյանցից գրեթե չեն տարբերվում, հարկ է խոսել դրա մի քանի շերտերի մասին: Թեպետ ստեղծագործությունը շատ նման է օրուելյան կամ հաքսլիյան դիստոպիաներին, ինքը՝ հեղինակը այն մեկնաբանում է որպես համամարդկային և համաժամանակյա ստեղծագործություն: Վերլուծելիս նախևառաջ կարելի է համեմատություններ անցկացնել ներկայի և անցյալի իրադարձությունների միջև: Գրքում մարդկանց օգտագործում են, ինչպես անում էին հիտլերյան և ճապոնական իշխանությունները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, տարբեր փորձեր անում, փորձարկում նոր ստեղծված դեղերը: Մարդկանց յուրովի օգտագործում են նաև մեր օրերում: Մյուս կողմից՝ Կաձուոն քննադատական հարված է հասցնում այժմյան կրթական համակարգին. հեղինակը ցույց է տալիս, թե ինչպես են դպրոցները կրթում նույնատիպ, միմյանցից չտարբերվող և նորի նկատմամբ անասելի վախ ունեցող սերունդ: Կաձուոն ասում է, որ մենք բոլորս դարձել ենք պատճեններ, որոնք ձևավորվում են՝ կրկնելով հեռուստատեսությամբ, ֆիլմերում, գովազդներում ցուցադրվող կերպարների շարժուձևն ու խոսքերը, ինչպես, օրինակ, Ռութն է անում, երբ շոշափում է Թոմիի ուսերը՝ կրկնելով այն, ինչ տեսել է հեռուստացույցով: Գրքի հերոսները փնտրում են իրենց պատմությունը, իրենց նախատիպերին, իրենք իրենց, փորձում են գտնել հարցերի պատասխանները, ինչպես մենք բոլորս ենք ջանում հաղթահարել ինքնության ճգնաժամերը: Սակայն նրանք շատ արագ են հանձնվում, երբեք չեն ընդդիմանում իրենց ճակատագրին՝ այնպես, ինչպես մենք ենք համակերպվում մեր՝ մահկանացու լինելու գաղափարին:
Հատուկ ուշադրության է արժանի այն, թե ինչ դեր է հատկացնում Կաձուոն սիրո գաղափարին։ Ստեղծագործության հերոսները տեղեկանում են, որ եթե Հեյլշեմի սաներից երկուսը սիրում են միմյանց, ապա կարող են մի քանի տարով տարկետում ստանալ՝ այդ ժամկետը միմյանց հետ անցկացնելու համար: Այսինքն՝ անգամ այդ անզգա ու սառն աշխարհում սերը կարող է փրկություն հանդիսանալ մահվան դատապարտված այս էակների համար: Նրանց բացատրում են, որ փոքրիկ արվեստի գործերը, որոնք նրանք ստեղծում էին, իսկ Տիկինը տանում էր՝ առանց բացատրելու պատճառը, իրականում ծառայելու են որպես միջոց՝ տեսնելու նրանց հոգին, հավատալու, որ, իրոք, նրանց հոգում սերն է ապրում: Սակայն Կաձուոյի հոռետեսությունը սահմաններ չի ճանաչում: Շատ շուտով պարզվում է, որ այդ ստեղծագործությունները ոչ թե սաների հոգին ուսումնասիրելու համար էին, այլ ապացուցելու, որ այս էակներն առհասարակ հոգի ունեն: Հեյլշեմը նախապես ստեղծվել էր որպես փորձ, որտեղ նախատեսվում էր սաներին դաստիարակել որպես սովորական մարդկանց և հասկանալ՝ արդյո՞ք նրանք հոգի ունեն: Այսպիսով, Կաձուոն ահազանգում է, որ մեր օրերում մարդիկ սկսում են կորցնել ոչ միայն դեմքը, այլև հոգին: Նիցշեական փիլիսոփայության ազդեցությունը կրող այս հատվածում պարզ երևում է, որ Կաձուոն վերջին փորձն է անում՝ գտնելու փրկության ուղին, սակայն այս անգամ՝ արվեստի միջոցով: Արվեստը կարող է ստիպել մոռանալ մեր՝ մահկանացու լինելու մասին, այն նման է դավանանքի, որը հուսադրում է, գուցե նաև՝ որոշ չափով ապահովում անմահություն:
Խոսելով արդեն ստեղծագործության գրական արժեքի մասին՝ պետք է շեշտել, որ չնայած առաջին հայացքից աչք զարնող պարզությանը՝ Կաձուոն վարպետորեն կարողանում է կլանել ընթերցողին, տեղափոխել նրան մեկ այլ ժամանակաշրջան, իրականություն, ստիպում է ենթարկվել իր՝ երբեմն դաժանության հասնող օրենքներին, մինչդեռ վեպի վերջին էջերն ավարտելուց հետո ընթերցողը կանգնում է բոլորովին այլ պատկերի առջև, որն ավելի քան իրական է:
Սոնա Կարապողոսյան
