Կինոպոետիկա. Համաշխարհային գրականության դերը Ջիմ Ջարմուշի ֆիլմերում

«Սկզբում ես ցանկանում էի դառնալ գրող»: Ջիմ Ջարմուշ

«Աշխարհի բոլոր ջրերն անգամ չէին բավականացնի գեթ մեկ կաթիլ ինտելեկտուալ արյուն սրբել-տանելու համար»: Լոտրեամոն (1)

ՆԱԽԱԲԱՆ

կադր «Մեռյալը» ֆիլմից

Նույնիսկ ամենակարճ ապրած կյանքը կարող է մեծ ալիք բարձրացնել մի ամբողջ հազարամյակի համար: Իսկ եթե այդ կյանքը լցված լինի խոսքի ուժով՝ գրականությամբ, ապա քսանչորս տարին էլ է բավական՝ մնալու հավերժության մեջ: Լոտրեամոնը հենց այդ խոսքի ուժն էր, որն անկրկնելի էր թե՛ իր ձևով, թե՛ բովանդակությամբ: Չնայած ձևն ինքնին բովանդակություն է: Հենց Լոտրեամոնն ունեցավ ամենամեծ ազդեցությունը սյուրռեալիստների վրա: Երբ Անդրե Բրետոնին հարցնում էին, թե ինչ է, ի վերջո, սյուրռեալիզմը, նա պատասխանում էր, որ սյուրռեալիզմը կարի մեքենայի և անձրևանոցի հանդիպումն է անատոմիական սեղանին (2): Այս նախադասությունը նա կարդացել էր 24-ամյա պատանու գրքում: Այնուհետև սյուրռեալիզմը տարածեց իր թևերը արվեստի բոլոր ուղղությունների վրա՝ գեղանկարչություն, լուսանկարչություն, քանդակագործություն, թատրոն, կինո և երաժշտություն: Իհարկե, շատ վաղուց արդեն ծնվել էր նա՝ այդ վեր ռեալիզմը, օրինակ՝ Բոսխի նկարչության, Բլեյքի նկարչության և պոեզիայի մեջ: Բայց 19-րդ դարի վերջը նոր հոսանք տվեց 20-րդ դարին:

Գրականության ազդեցությունն ահռելի էր, և պատահական չէ, որ 20-րդ դարը մի ամբողջ հանճարեղ սերունդ նվիրեց աշխարհին: Նիցշեի մահով սկսվեց 20-րդ դարը և ավարտվեց հանճարեղ ռեժիսոր Սթենլի Կուբրիկի մահով: Իսկ նրանց արանքում մի ճանապարհ է գրականությունից, փիլիսոփայությունից դեպի կինեմատոգրաֆ՝ Նիցշեի «Այսպես խոսեց Զրադաշտից» մինչև Սթենլի Կուբրիկի «Տիեզերական ոդիսական 2001» ֆիլմի գերմարդը:

20-րդ դարը ծնեց ամենաշատ «իզմ»-երը գրականության մեջ: Արվեստը ձևափոխվում էր, լայնանում և նեղանում՝ պրիմիտիվիզմից մինչև մինիմալիզմ, փոփ-արտ և օպ-արտ, հեղինակային կինո և բիթնիկներ, հիպպիների հեղափոխություն և ռոք երաժշտություն:

Այս աշխատանքում ես կփորձեմ հասկանալ գրականության դերը այդ ճանապարհի մեջ և հատկապես գրականության, պոեզիայի ազդեցությունը կինոյում. թե ինչպես հարստացավ կինոն, երբ իր մեջ ներխուժեց գրականությունը, ինչ ծնվեց դրա արդյունքում։ Ուստի, ես ուշադրությունս կսևեռեմ հատկապես Ջիմ Ջարմուշի ֆիլմերին: Ինչո՞ւ հենց Ջարմուշը: Ինքը՝ Ջարմուշը սկսել է գրականությունից՝ նովելներից, պատմվածքներից, սովորել է լրագրություն, հետագայում փոխել մասնագիտությունը՝ ընդունվելով անգլո-ամերիկյան գրականության ֆակուլտետ, որն ավարտել է 1975թ-ին: Այսինքն՝ այս հանճարեղ ռեժիսորն իր գործունեությունը սկսել է գրականությունից, և հետագայում մենք կտեսնենք՝ ինչ ներգործություն կունենա այդ գրականությունը նրա ֆիլմերի ստեղծման վրա՝ կլինի դա ուղիղ կամ ոչ ուղիղ կերպով հղում դեպի կոնկրետ գեղարվեստական երկը,  կամ ֆիլմի կառույցը կլինի գրականությանը հոգեհարազատ, այսինքն՝ պոեզիայի պես անսկիզբ և անժամանակ:

Ջիմ Ջարմուշը ծնվել է 1953թ-ին և, կարելի է ասել, կանգնած է 20-րդ դարի կենտրոնում՝ իր մեջ ընդգրկելով թե՛ դարասկիզբը, թե՛ դարավերջը: Նա անցյալի և ապագայի խաչմերուկն է, ու պատահական չէ, որ իր ֆիլմի հերոսները կամ կանգնած են մնում խաչմերուկում, օրինակ՝ «Կոտրված ծաղիկներ» ֆիլմում անորոշության մեջ, կամ պատահական հանդիպելով, շփվելով՝ նույնքան պատահական բաժանվում են, երբ ճանապարհները պարզապես տանում են դեպի տարբեր կողմեր: Նրա հերոսները անընդհատ ինչ-որ բան են փնտրում կամ սպասման մեջ են՝ հիշեցնելով Բեքեթի «Գոդոյին սպասելիս» պիեսը, Բուցցատիի «Թաթարական անապատը» կամ հույն մեծ բանաստեղծ Կոնստանտինոս Կավաֆիսի «Բարբարոսներին սպասելիս» հանճարեղ բանաստեղծությունը, որի ազդեցությամբ գրվեց մեկ այլ հանճարեղ վեպ՝ «Բարբարոսներին սպասելիս», ժամանակակից գրող, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Ջոն Մաքսվել Կուտզեեի կողմից:

կադր «Անժամկետ արձակուրդ» ֆիլմից

Ջիմ Ջարմուշի հերոսները ճանապարհորդում են, որպեսզի գտնեն: Ի՞նչ գտնեն: Մեկն իր մահն է փնտրում՝ «Մեռյալը» ֆիմի հերոսը, մեկն իր որդուն, չնայած նա հաստատ չգիտի՝ արդյոք որդին կա, թե ոչ: Նա փնտրում է ոչինչ և, իհարկե, գտնում է իր փնտրած Ոչինչը, ինչպես «Կոտրված ծաղիկներ» ֆիլմի հերոսը: Այդ ժանրը կոչվում է Road Movie, բառացի՝ «ճանապարհային կինո», կինո ճամփորդության մասին, որն իր հերթին հիշեցնում է թե՛ Հոմերոսի «Ոդիսականը», թե՛ Դանտեի «Աստվածային կատակերգությունը», թե՛ բիթնիկների առաջնորդ Ջեք Քերուակի “On the road” («Ճանապարհին») գիրքը, որտեղ կան այսպիսի տողեր. «Ես աչքերս չռել էի օրերիս տաղտկության մեջ: Ես նույնպես պետք է անցնեի խիստ երկար ճամփա» (3): Ահա՛ փնտրողների սերունդը: Ահա՛ ազատության և խաղաղության, թմրադեղերի և ազատ սեր քարոզողների սերունդը: Եվ հենց այդ սերնդի մեջ էր, որ ծնվեցին Ջարմուշը և նրա ֆիլմի հերոսները: Նրա նախավերջին՝ «Վերահսկման սահմանները» ֆիլմում հնչում է այսպիսի նախադասություն. «Միացրե՛ք երևակայությունը, և դրանից հետո կկոտրվեն բոլոր սահմանները»: Իսկ ի՞նչ սահման կարող է լինել արվեստում և գրականության մեջ: Սահմաններ չկան, չկա քերականություն, կա միայն միտք, նոր միտք, որի համար քերականությունը ծիծաղելի է: Այո՛, ֆիլմն ունի իր արտահայտչամիջոցները, ինչպես և գրականությունն ու երաժշտությունը: Բայց այդ սահմաններում էլ կարելի է ստեղծել անսահմանություն: Ամենասովորական բառը հնչում է յուրովի, եթե գտնում ես նախադասության մեջ իր իսկական տեղը, չէ՞ որ նույնիսկ սահմաններ կոտրող մարդիկ ապրել են տներում, տուն ասելով՝ նկատի ունեմ չորս պատը, սահմանը:

Այս աշխատանքում ես կփորձեմ գտնել հենց այդ անըմբռնելին Ջարմուշի կինոարվեստում և անսահմանը շոշափելի դարձնել գրականության միջոցով: Անցնելով և ուսումնասիրելով իր բոլոր ֆիլմերը՝ կգտնենք կապը ժամանակաշրջանի, գրականության և կինոյի միջև: Կհասնենք նրա վերջին ֆիլմի հերոսներին, որոնք վամպիրներ են և անմահ են: Եվ, միգուցե, մեզ մոտ էլ լինի անմահության այն զգացողությունը, ինչպես այդ հերոսների մոտ է, և մեզ նույնպես թվա, թե մենք անձամբ շփվել ենք Բայրոնի, Կաֆկայի և Ջոյսի հետ: 

ԳԼՈՒԽ 1

ԷՔԶԻՍՏԵՆՑԻԱԼ ԵՌԱՊԱՏՈՒՄ

«Սկզբում ես ցանկանում էի դառնալ գրող»։ Ջիմ Ջարմուշ (4)

                                                                                                                                   

Անժամկետ արձակուրդ: 1980 թվական: Մասսայական սպանություններ Բոլոնյայում՝ 85 մահ: Մուհամեդ Ալին պարտվեց Լարի Հոլմսին Լաս Վեգասում: Մարկ Չեպմենը սպանեց Ջոն Լենոնին: Times ամսագրով տարվա մարդ համարվեց ԱՄՆ-ի նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանը: Մահացան էքզիստենցիալիզմի աստված Ժան-Պոլ Սարտրը և մի ամբողջ սերնդի բողոքի նյարդը՝ Վլադիմիր Վիսոցկին: Գրականության Նոբելյան մրցանակ ստացավ Չեսլավ Միլոշը:

1980թ-ին Ջարմուշը նկարահանեց իր առաջին լիամետրաժ ֆիլմը՝ «Անժամկետ արձակուրդը»: Ֆիլմը նա նկարահանեց Նյու Յորքում՝ իր տան մասին՝ Ամերիկայի: Կորսված սերունդ, բիբոփ երաժշտություն, գրականություն և սենյակներ, որոնք ոչնչով չեն տարբերվում մնացյալ բոլոր սենյակներից՝ հիշեցնելով Բորխեսի Աստերիոնի հոգեվիճակը: Այսպես է մտածում հերոսը: Ջարմուշը կարողանում է ստեղծել միջավայր, հոգեվիճակ, որը շատ նման է գրականության ռիթմին՝ միապաղաղություն, տողերի ետևում ոչինչ չկա, բայց ինչ-որ մի վտանգ ես զգում այդ ոչինչ չկատարվող միջավայրում: Նրա հերոսը փնտրում է ինքն իրեն: 

1980թ-ին Ջարմուշը 27 տարեկան էր և կարելի է ասել, որ ֆիլմի հերոսը հենց ինքն է: Նա նկարագրում է Ամերիկան, այն Ամերիկան, որ պատերազմից հետո լրիվ խենթացել էր: Հերոսի մայրը ապրում է հոգեբուժարանում, և երբ տղան գնում է նրան տեսակցելու, մայրն ասում է.« Ես գիտեմ՝ դու ով ես, ես գիտեի, որ դու իմ տղան ես, ես գիտեի, որովհետև այդ աչքերը քոնը չեն, քեզ չեն պատկանում, այդ աչքերը հանել են քո հոր գլխի միջից»: Այսպիսի գեղարվեստական, պոետիկ խոսքով է հագեցված ողջ ֆիլմը: Ջարմուշի հերոսը ֆիլմում ընթերցում է ֆրանսիացի բանաստեղծ Լոտրեամոնի «Մալդորորի երգերը» գիրքը և նույնիսկ մի հատված բարձրաձայն է կարդում, այնուհետև, նետելով գիրքը մի կողմ, ասում է, որ այդ գիրքը նրան ձանձրացրել է: Իր հարցազրույցում Ջիմ Ջարմուշն ասում է. «Լոտրեամոնի կյանքն ինչ-որ առումով մոտ է Նոր ալիքի գաղափարներին» (5): Նրա հերոսը նույնպես նորություն է փնտրում, նրան ձանձրացրել է այդ միապաղաղ առօրյան: Նա տեսնում է, թե ինչպես է իր տունը փլվում: Ամերիկան դարձել է մի մեծ փոս, որտեղ հավաքվել է բացասական էներգիա: Հերոսը չի կարողանում ապրել բոլորի նման. նա չունի երազանքներ, չի ուզում ունենալ ընտանիք, տուն, աշխատանք: Նա ինքն իր համար է, նա փնտրում է իրեն այս կյանքում: Ե՛վ հերոսը, և՛ Ջարմուշը, և՛ նույնիսկ Լոտրեամոնը լքեցին իրենց ծննդավայրն ու գնացին Եվրոպա, ավելի կոնկրետ՝ Ֆրանսիա: Հերոսը ծնվեց այն ժամանակահատվածում, երբ արդեն ավարտվել էր բիթնիկների սերունդը, 25 տարի առաջ մահացել էր բիբոփի արքա Չառլի Փարքերը, ում անունով նա կկոչեր իր տղային, եթե, իհարկե, տղա ունենար: Այսինքն՝ հերոսին հետաքրքրում է այն ժամանակահատվածը, երբ նա չկար: Եվ պատահական չէ, որ Նոր աշխարհից նա հեռանում է դեպի Հինը՝ Եվրոպա՝ գրականության, վեպի հայրենիք:

կադր «Կոտրված ծաղիկներ» ֆիլմից

Լոտրեամոնի Մալդորոր հերոսի նման՝ ֆիլմի հերոսն իր ճանապարհին հանդիպում է մարդկանց: Ամերիկան ծնել է նոր արթյուր ռեմբոներ, որոնք փիլիսոփայության լեզվով են խոսում, որոնք իրենց մտքերը Նյու Յորքի կեղտոտ փողոցների պատերին են գրում: Անհայտ պոետներն իրենց անհայտ մտքերով կորչում են սպառողական և կեղծ դեմոկրատական հասարակությունում: Նրանք նմանվում են անտիկ փիլիսոփաներին, ովքեր միայն բանավոր խոսքով էին դառնում փիլիսոփաներ: Նրանք կարիք չունեն գրելու, որովհետև չկա կարիք նրանց կարդալու: Ջարմուշի պատկերած քաղաքն ինչ-որ չափով նման է «Դուբլինցիները» պատմվածաշարում նկարագրված Դուբլինին: Դուբլինում չկա ելք, Դուբլինը մտքերի գերեզմանոց է, Դուբլինում նույնիսկ երեխաները մաքրության խորհրդանիշ չեն: Դուբլինում ամեն ծնվող իր հետ մահի գաղափարն է բերում: Դուբլինը կաթվածի կենտրոն է: Իսկ Ամերիկան, ի տարբերություն Դուբլինի, նոր է և փախչելու հնարավորություն է տալիս: 

Օլլին (այսպես է իրեն անվանում գլխավոր հերոսը) մեկնելուց առաջ հանդիպում է մի տղայի, որը և՛ ոճով, և՛ ձևով նման է հենց իրեն: Նա գալիս է Ֆրանսիայից՝ Փարիզից, քանի որ այնտեղ շատ խնդիրներ ունի, և մտածում է, որ Ամերիկան կդառնա իր Բաբելոնը: Այո՛, սա հենց կորուսյալ սերունդն է: Փախչելով մի երկրից մյուսը՝ նրանք ուզում են փախչել իրենք իրենցից: Օտար քաղաքում ամեն ինչ նոր է, չնայած մարդիկ ամեն տեղ նույնն են: Եվ նույնն է մնալու նաև ֆիլմի հերոսը: Որտեղի՞ց է գալիս այս փախուստը: Այս փախուստը դրված է նոր արժեք ստեղծող բոլոր անհատների մեջ:

Այս ֆիլմում Ջարմուշը ցույց է տալիս ո՛չ թե «Ոդիսականի» հեթանոսական աստվածների կողմից ստեղծված, ավելի կոնկրետ՝ Հադեսի մեռյալների երկիրը, ո՛չ թե Դանտեի քրիստոնեական Աստծո ստեղծած դժոխքը, այլ մարդու կողմից ստեղծված դժոխքը երկրի վրա: Այսինքն՝ Բաբելոնը, որն իր մեջ կրում է վեր բարձրանալու և խառնամբոխի փիլիսոփայությունը, որում կորչում են հանճարեղ մտքերը:

Հերոսը կինոթատրոնում հանդիպում է մի սևամորթի, որն իրեն պատմում է մի պատմություն Դոպլերի էֆեկտի մասին: Դոպլերի էֆեկտը ձայնի փոփոխությունն է շարժման մեջ: Նա պատմում է, որ 50-ականներին մի ջազային երաժիշտ կար, ում սաքսոֆոնի ձայնը տարբերվում էր մյուսների երաժշտության ձայնից, քանզի այն առաջադիմական էր մարդկանց համար: Նա հեռանում է իր երկրից և գնում Ֆրանսիա, բայց այնտեղ նույնպես պարզվում է, որ նրա երաժշտությունը մարդկանց համար առաջադեմ է: Նա ետ է վերադառնում Ամերիկա, կանգնում է մայթին և սկսում նվագել իր ուրույն ոճով, քանի որ ոչ մի կերպ չի ուզում տուրք տալ ավանդականին: Հետո ընկնում է ընկճախտի մեջ և որոշում է ինքնասպան լինել: Բարձրանում է տանիք և սկսում նվագել: Նվագում է «Ծիածանից այն կողմ» մեղեդին: Եվ մի պահ դադարում է նվագել, քանի որ մոռանում է երաժշտությունը: Նորից է սկսում, բայց նույն հատվածում կանգ է առնում: Եվ տեսնում է, որ ոստիկաններն արդեն հետևից մոտենում են, իսկ մարդիկ՝ ներքևից նայում, ու նա ցատկում է: Նա դեռ չի մահացել: Գիտակցությունը տեղն է: Բացում է աչքերը և հանկարծ լսում մոտեցող շտապօգնության ձայնը, և հենց այդ ձայնը այն մեղեդին էր, որը նա մոռացել էր:

Օլլին նավով հեռանում է Ամերիկայից: Եվ մենք տեսնում ենք Ամերիկան հեռվում և օվկիանոսի ալիքները, որոնք կարծես փրկության խորհրդանիշն են: Օլլին այստեղ էլ է նույնանում Մալդորորի հետ, որն ասում է. «Օ՜ հնամյա Օվկիան, դառն են քո ջրերը, նման այն լեղիին, որն այնքան շռայլորեն թափում են քննադատները ամենի վրա՝ լինի արվեստ, թե գիտություն: Հանճարին անվանում են խելագար, գեղեցիկին՝ սապատավոր: Գուցե թե մարդիկ շատ սուր են զգում իրենց անկատարությունը, որի համար իրենք իրենց են պարտական, զի այդքան խիստ են դատում: Ողջո՜ւյն քեզ, օ՜ հնամյա Օվկիան» (6):

1. Лотреамон, Песни Малдорора, Стихотворения, Москва, 1998г, стр. 342

2. Лотреамон, Песни Малдорора, Москва, 2015г, стр. 334:

3. Д. Керуак, В дороге, СПб, 2012г, стр. 310:

4․ Д. Джармуш, Джим Джармуш: Интервью, СПб, 2007г, стр. 333:

5. Д. Джармуш,նշված հրատարակչություն էջ 28:

6. Лотреамон, նշված հրատարակչություն էջ 31:

(շարունակելի)

Արամ Ավետիս