«Նախքան օրենքներին ընդդիմանալը դրանց պետք է ծանոթ լինել»։ Ջիմ Ջարմուշ
ԳԼՈՒԽ 1
ԷՔԶԻՍՏԵՆՑԻԱԼ ԵՌԱՊԱՏՈՒՄ
(Մաս 2)
Ավելի տարօրինակ, քան դրախտում: 1984 թվական: Սվետլանա Սավիցկայան առաջին կին տիեզերագնացն է: Այլախոհ, ֆիզիկոս Սախարովի կնոջը հինգ տարով աքսորում են: Եթովպիայում սովից մահանում է համարյա մեկ միլիոն մարդ: Մահանում է աշխարհի իններորդ չեմպիոն Տիգրան Պետրոսյանը և, ի վերջո, անվանի անգլիացի գրող և լրագրող Ջորջ Օրուելն իր «1984» անտիուտոպիստական վեպում հղում է անում հենց այս տարեթվին։
կադր «Ավելի տարօրինակ, քան դրախտում» ֆիլմից |
Այս ֆիլմը մեծ հռչակ բերեց Ջարմուշին և դարձավ իր ձեռագրի ձևավորման առաջին լուրջ քայլը կինոաշխարհում: Ջարմուշը կրկին մեզ ցույց է տալիս պահի սերունդը, այն սերունդը, որն ապրում է երկու անսահմանության մեջ․ չունենալով անցյալ՝ նրանք չունեն ապագա: Նրանք այս պահով են ապրում: Էդդին և Վիլլին ֆիլմի երկրորդ մասում որոշում են գնալ Ֆլորիդա, որպեսզի տեսնեն Եվային: Այնտեղ՝ Ֆլորիդայում, Էդդին ասում է այսպիսի նախադասություն. «Հետաքրքիր է՝ մենք նոր քաղաք ենք եկել, բայց զգացողությունն այնպիսին է, կարծես ոչ մի տեղ չենք գնացել»:
Առաջին ֆիլմում ես խոսել եմ հենց այս հոգեվիճակի մասին։ Ընդհանրապես Ջարմուշի հերոսները, կարծես, միշտ գտնվում են այդ ոչինչ չկատարվող, ելք չունեցող իրավիճակներում: Նրա հերոսները երիտասարդ են, բայց արդեն դատապարտված: Նրանց փախուստը չի տանում դեպի ելք: Այս ֆիլմն ինձ հիշեցնում է ֆրանսիացի գրող Մարսել Պրուստի «Կորուսյալ ժամանակի որոնումներում» գիրքը, որտեղ Պրուստը հիմնվում է իր սեփական զգացողությունների, էմոցիաների, հիշողությունների, կցկտուր մտորումների վրա: Նրա վեպը չունի ժամանակագրական հաջորդականություն, որով էլ նմանվում է մի մեծ կոլաժի: Նույնն անում է Ջարմուշը. ամեն կադրից հետո ամբողջությամբ մգացնելով էկրանը՝ նա ստեղծում է պոետիկ հոգեվիճակ: Մթության միջոցով մոնտաժում կադրերը:
Լրագրող.- Ֆիլմը բաղկացած է առանձին հատվածներից: Յուրաքանչյուր տեսարանը մեկ մոնտաժային կադր է, որին հաջորդում է էկրանի մթությունը: Դա սյուժեի շարադրման բավականին ֆորմալ և փորձարարական մոտեցում է: Ինչո՞ւ եք Դուք ընտրել հենց այդ ուղին, և ինչո՞ւ է Ձեզ համար այդքան կարևոր գործի ֆորմալ կողմը:
Ջարմուշ.- Կարծում եմ, որ այստեղ արտացոլվում է իմ սերը դեպի գրական ձևը: Պոեզիան հիասքանչ է, բայց երբեմն մաքուր էջը ոչ պակաս արտահայտիչ է, քան բանաստեղծությունը: Դա նման է Մայլզ Դևիսի երաժշտության դադարներին: Դրանցում խոր իմաստ է թաքնված: Ի սկզբանե ինձ հետաքրքրում էին հենց գրական և երաժշտական ձևերը (1):
կադր «Ավելի տարօրինակ, քան դրախտում» ֆիլմից |
- Այս հարցին հնարավոր չէ միանշանակ պատասխանել: Դրանք բազմաթիվ մարդիկ են՝ ռեժիսորներ, նկարիչներ, ճարտարապետներ, գրողներ…(2):
Այնուհետև հատկապես նշում է.
- Տատիկս, ով ապրում է Աքրոնում, արդեն 94 տարեկան է: Տանն ունի Մատիսի ալբոմները, պրուստյան վեպերը՝ կաշվե կազմերով (3):
Նրա տատիկն ասում էր.
- Երբ դու մեծանաս, ես քեզ կնվիրեմ Պրուստի իմ թարգմանությունները (4):
Այս ամբողջ միջավայրը, որտեղ ապրել է Ջարմուշը, չէր կարող չազդել թե՛ իր աշխարհայացքի, թե՛ իր հերոսների աշխարհընկալման վրա: Նրա հերոսները փնտրում են հենց այն կորուսյալ ժամանակը, որում կուզենային ապրել: Եվ այստեղ, հիմնվելով ֆիլմի երրորդ մասի վրա, որը կոչվում է «Դրախտ», կարող ենք հիշել հենց Ջոն Միլթոնի «Կորուսյալ դրախտ» պոեմը, որի պատկերազարդմամբ պատահական չէ, որ զբաղվել է անգլիացի մեծ պոետ Ուիլյամ Բլեյքը, ում կերպարին հետագայում անդրադառնում է Ջարմուշն իր «Մեռյալը» ֆիլմում:
«Ավելի տարօրինակ, քան դրախտում» ֆիլմում առաջին անգամ երևում է Ջարմուշի սիրելի ոճը՝ road movie-ն: Այս ժանրը կիրառվել է անտիկ շրջանից մինչև ժամանակակից արվեստ: Հերոսներին տանելով տարբեր ճանապարհներով՝ ռեժիսորը հանդիսատեսի համար բացում է նրանց էությունը, ճանապարհի վրա պարզ է դառնում նրանց ներքին որոնումը: Այս ժանրի մասին Ջարմուշն ասել է. «Պատմողական կինոն եղել է և անցյալում, իսկ առաջին սցենարը road movie-ի համար դեռևս Հոմերոսն է գրել, նույնիսկ՝ դադաիստները...» (5):
Ֆիլմը, ինչպես Ջարմուշի բոլոր ֆիլմերը, ավարտվում է անորոշությամբ, պահի ազդեցությամբ, ինչը ներհատուկ է երիտասարդներին: Եվան վերջին պահին մտափոխվում է վերադառնալ Բուդապեշտ և ետ է գնում հյուրանոց: Վիլլին Եվային ետ բերելու համար գնում է դեպի ինքնաթիռը և թռչում Բուդապեշտ, մի վայր, որտեղից հեռացել էր երբեք չվերադառնալու ակնկալիքով: Իսկ Էդդին նստում է մեքենան և, տեսնելով, որ ինքնաթիռը չվեց, հեռանում է անորոշ ուղղությամբ:
Անսկիզբ ու անվերջ ճանապարհ, սև ու սպիտակ առօրյա: Եվ պատահական չէ, որ Ջարմուշի ֆիլմը հենց սև ու սպիտակ է: «Երբ մենք դժբախտ ենք, տանջալի է ամեն ամսաթիվ, ամեն տարեթիվ» (6):
Ջարմուշն իր ֆիլմը տանում է դեպի մի անորոշություն, որի վերջը չի երևում, հերոսները կարծես մնում են օդից կախված: Եվ սա՛ է իսկական գրականությունը: «Անձամբ ինձ շատ է դուր գալիս լեզվական խառնաշփոթությունը: Ես արդեն երեք ամիս է բնակվում եմ Բեռլինում, բայց հատուկ չեմ սովորում գերմաներեն՝ անգամ ամենատարրական արտահայտությունները: Ես սիրում եմ լինել Ճապոնիայում, այնտեղ չեմ կարողանում կարդալ ոչ մի ցուցատախտակ: Դա ինձ տալիս է երևակայելու հնարավորություն: Ես կարող եմ ինչ-որ բան սխալ ընկալել. ես այնպիսի դրության մեջ եմ, որտեղ ամբողջովին հենվում եմ իմ երևակայության վրա: 15 տարի առաջ, երբ ապրում էի Փարիզում, միառժամանակ վարձակալել էի բնակարան մի ամերիկացու հետ: Նա ֆրանսերեն գիտեր ավելի վատ, քան ես: Մի անգամ խնդրեցի նրան թարգմանել Մալարմեի մի քանի բանաստեղծություն անգլերեն: Ի վերջո, հրաշալի բանաստեղծություններ ստացվեցին, չնայած նա ամեն բան խառնել էր իրար՝ նրա թարգմանությամբ նավակը վերածվել էր ծառի և այլն: Ընդհանրապես, թարգմանել այն, ինչը չես հասկանում, անասելի մեծ փորձ է: Հետո մենք միասին կարդացինք Աստվածաշնչից մի քանի գլուխ ֆրանսերեն: Եվ ես հասկացա՝ որքան հիասքանչ է այս գիրքը, երբ դու ամեն ինչ չէ, որ հասկանում ես, և ինքդ ես հորինում մի մասը այն ամենի, ինչ այնտեղ ասվում է»,- պատմում է Ջարմուշը (7):
Վերադառնանք Ջարմուշի ֆիլմի պոեզիային, այսինքն՝ կադրերի անցումներին մթության միջոցով:
Լրագրող.- Այդ մթության միջոցով անցումներն ինչ-որ չափով հարազատ են Բեքեթի դադարներին: Դրանք մեզ ստիպում են սևեռուն դիտել, ինչպես Բեքեթն է ստիպում ուշադիր ունկնդրել: Մենք հասկանում ենք, որ գտնվում ենք հեղինակի իշխանության ներքո: Բայց ջարմուշյան ցնորված թափառականների աշխարհը նույն Բեքեթն է կոմիքսներում:
Ջարմուշ.- Ինչ վերաբերում է «Բեքեթը կոմիքսներում»... Ես կարծում եմ՝ ... հաճոյախոսություն է:
Լրագրող.- Իհարկե, եթե քեզ համեմատում են Բեքեթի հետ, անգամ՝ հպանցիկ, մեծ պատիվ է (8):
Ջարմուշը հետո ասում է, որ ինքը շատ է սիրում կոմիքսներ, և, իր կարծիքով, կոմիքսի կառույցը շատ մոտ է կինեմատոգրաֆին: Եվան ֆիլմում հենց կոմիքս է կարդում, երբ մտնում է Էդդին:
Ջարմուշի ֆիլմերը վերլուծելիս ասես ինքդ ընկնում ես մի ճանապարհորդության մեջ՝ գալով Աստվածաշնչից, հասնելով կոմիքսներին, ընթացքում միավորելով Պրուստին Բեքեթի հետ, Միլթոնին Հոմերոսի հետ և այլն: Գրականության և կինոյի միջոցով մարդը փորձում է մոռանալ իրեն, կտրվել իր առօրյայից, բայց դա չի ստացվում: Ահա այդ չստացված փախուստի մասին է խոսում այս ֆիլմում Ջարմուշը: Որտե՞ղ է ելքը: Բեքեթը կասեր. «Մեծամասնության մոտ ելքն այնտեղ է, որտեղ մուտքը» (9): Բայց Ջարմուշի արվեստին հետաքրքրում է անհատի խնդիրը, և դրա համար այս դեպքում Բեքեթը չի կարող մեզ համար լուծում հանդիսանալ:
1․Д.
Джармуш, նշված
հրատարակչություն էջ
279-280:
2․Նույն
տեղում
էջ
109:
3․Д.
Джармуш, նշված
հրատարակչություն
էջ
110:
4․Նույն
տեղում
էջ
117:
5․Նույն
տեղում
էջ
112:
6․М.Пруст,
под сенью девушек в цвету, Москва, 2011г,
стр. 186:
7․Д.
Джармуш, նշված
հրատարակչություն
էջ
133-134:
8․Д.
Джармуш նշված
հրատարակչություն
էջ
105:
9․http://pustoshit.com/03/beckett.html
(շարունակելի)
Արամ Ավետիս
COMMENTS