Կինոպոետիկա. Համաշխարհային գրականության դերը Ջիմ Ջարմուշի ֆիլմերում - 6

«Անկախությունը հարաբերական հասկացություն է»։ Ջիմ Ջարմուշ

ԳԼՈՒԽ 3
Բլեյքը կարդում է «Հագակուրե», կամ Երկու ֆիլմ մահվան մասին 

Մեռյալը: 1995 թվականը պատմության տարեգիրք մուտք գործեց երկու կարևոր իրադարձությամբ: Առաջին՝ այդ տարի մահացավ ֆրանսիացի փիլիսոփա Ժիլ Դելյոզը, երկրորդ՝ Ջիմ Ջարմուշը նկարահանեց իր հանճարեղ ֆիլմը՝ «Մեռյալը»: Այս ֆիլմն իր մեջ ընդգրկում է անընդգրկելին: Այն, ինչ չէր կարելի շոշափել մեկ ֆիլմում, այն, ինչ հասանելի չէր միջին գիտակցությանը, այն, ինչ չէր կարելի պատկերացնել: «Մեռյալը» ո՛չ ֆիլմ է, ո՛չ գրականություն. այն մեր անցյալն է: Օրինակ՝ 1995 թվականից հանած 100 տարի՝ հավասար է Զախեր-Մազոխի մահը, ևս մի «մեռյալ», ով փոխեց աշխարհը: 1995թ-ի «մեռյալը» Դելյոզն էր իր պոստստրուկտուրալիստական փիլիսոփայությամբ, իսկ 100 տարի հետոյի «մեռյալը» մենք ենք: Այս ֆիլմը, ի տարբերություն Ջարմուշի մնացած բոլոր ֆիլմերի, ոչ թե հղում է դեպի գրականությունը, այլ գրականություն է և մի քիչ ավելին:

Ֆիլմի գլխավոր հերոսը հաշվապահ է, ով եկել է մի քաղաք՝ ավելի շատ դժոխք հիշեցնող: Սա «Մեքենա» քաղաքն է, որտեղ չի մնացել ոչինչ, որ կհիշեցնի բանական մարդուն: Այս քաղաքը ժամանակակից քաղաքներն են, որտեղ կորել է ոգին, որտեղ տիրում է միայն սարսափը, որտեղ մեքենաները ամեն ինչ են, իսկ մարդը՝ ոչինչ:

Հաշվապահ, «փոքրիկ» հաշվապահ: Այս հատվածը հիշեցնում է Կաֆկայի «Դղյակը», «փոքր» մարդը՝ Կ.-ն, ով հողաչափ է, իր անիմաստ մասնագիտությամբ իմաստազուրկ դարձած մարդ, ով ոչինչ չի կարող փոխել, որովհետև ոչինչ է: Նա Դղյակի դիմաց մի միջատ է, միջատ, որը վախենում է նույնիսկ իր արտացոլանքից: Այստեղ Ջարմուշի Ամերիկան հիշեցնում է Կաֆկայի «Ամերիկան»:

«Ջարմուշի «Մեռյալը» սկսվում է այնտեղ, որտեղ ընդհատվում է Կաֆկայի Ամերիկան: Անմեղ երիտասարդ հերոսը սլանում է խորհրդավոր, անեզր Արևմուտքով, բայց շուտով մեզ վերադարձնում է դեպի կաֆկայական կեղծ քաղաքակրթություն՝ Բլեյքին նետելով աբսուրդի հրեշավոր թագավորություն»,- ասում է կինոգետ Ջիմ Հոբերմանը (1):

Եվ մի պահ մեզ թվում է, թե սա հորինված աշխարհ է, հեքիաթային: Բայց Ջարմուշը մեզ ետ է բերում դեպի իրականություն՝ հեռացնելով մեզնից հեքիաթի ժանրը, և ակամա հիշում ես Ֆյոդոր Դոստոևսկու օրագրային գրառումներից մեկը. «Ավելի ֆանտաստիկ բան չկա, քան իրականությունը» (2):

Ֆիլմի գլխավոր հերոսի անունն Ուիլյամ Բլեյք է, որը նույնանում է անգլիացի հայտնի գրող և նկարիչ Ուիլյամ Բլեյքի անվան հետ։ Բլեյքը նույնպես իր ժամանակի մեջ չընդունված, չգնահատված երևույթ էր: Նա նույնպես այն արվեստագետներից էր, ովքեր գտնվում են օրենքից դուրս: Այստեղ Ջարմուշը Բլեյքին կապում է Ամերիկայի հետ՝ իր դաժան օրենքներով, կապում է հնդկացիների մշակույթի հետ: Ֆիլմում հնչող բազմաթիվ արտահայտություններ վերցված են Բլեյքի բանաստեղծություններից, որոնք իրենց ոճավորմամբ նաև հիշեցնում են հնդկացիների ժողովրդական բանահյուսությանը: Այս թեմայի շուրջ Ջարմուշն իր հարցազրույցներից մեկում տալիս է հետևյալ պատասխանը:

Լրագրող.- Ես գիտեմ, որ Բլեյքի բանաստեղծության տողերը, որոնք մեջբերում է Ոչոքը, «Каждый день на белом свете / Где-нибудь родятся дети. / Кто для радости рожден, / Кто на горе осужден» (3), վերցված են «Երգեր Անմեղության» շարքից: Բայց ես հիշում եմ՝ Դուք ասում էիք, որ ֆիլմում կան մեջբերումներ «Դժոխքի առակներ» ժողովածուից: Իսկ ես չեմ կարողանում գոնե մեկը մտաբերել:
Ջարմուշ.- Ոչոքն ասում է. «Արծիվը երբեք ժամանակն այնքան անիմաստ չէր վատնել, որքան այնժամ, երբ համաձայնեց ուսանել ագռավի մոտ»: Երբ ֆիլմի ավարտին նա կրկին հանդիպում է Բլեյքի հետ, ասում է․ «Տա՛ր քո սայլն ու քո գութանը մեռյալների ոսկորների վրայով»: 
Լրագրող.- Ամենահետաքրքիրն այն է, որ ֆիլմի ենթատեքստում այդ տողերը հնչում են որպես հնդկացիների առածներ:
Ջարմուշ.- Այո՛, ես ձգտում էի հենց դրան: Բլեյքը ակամայից մտավ սցենար, մինչ ես կսկսեի այն գրել: Ինչ-որ մտքեր չեն հայտնվել ֆիլմում, բայց դրանք ևս հիշեցնում էին հնդկացիների իմաստությունը. «Կանգնած ջրից սպասիր վտանգ»: «Այն, ինչ արդեն ապացուցված է, երբևէ միայն ենթադրություն էր»: «Ագռավը կուզենար, որ ամենը աշխարհում սև լիներ, իսկ բուն՝ սպիտակ»: Նաև Ոչոքը մեջբերում է «Մշտագո Ավետարանը», երբ Բլեյքի հետ գնում են ֆակտորիա․ «Христос, которого я чту, / Враждебен твоему Христу» (4,5):

Այս ֆիլմում Ջարմուշը միավորում է իր բոլոր ֆիլմերը. «Ի տարբերություն իմ մյուս ֆիլմերի՝ այս սյուժեն ինձ դրդել է ներառել բազմաթիվ կողմնակի թեմաներ՝ բռնություն, զենք, ամերիկյան պատմություն, կապվածություն հարազատ տեղանքներին, հոգևոր արժեքներ, Բլեյք և պոեզիա, փառք, օրենքից դուրս կարգավիճակ: Այս բոլոր թեմաները միահյուսվում են ֆիլմի ընդհանուր համապատկերում» (6):

Այն ճանապարհը, որով անցնում է ֆիլմի գլխավոր հերոսը, դժոխքից դեպի դրախտ տանող ուղին է: Այդ ճանապարհին Բլեյքը փոխվում է՝ համեստ ու վախկոտ հաշվապահից  վերածվելով անվախ կերպարի, ով իր ճանապարհին ոչնչացնում է բոլոր նրանց, ովքեր իր մահն են ուզում, չնայած ինքն արդեն մահացել է: Ամբողջ ֆիլմի ընթացքում մենք գիտենք, որ նա մահանալու է, նա մի հերոս է, ում հետ չի կարելի կապվել, հույսեր ունենալ, ում չի կարելի նմանվել: Բայց ֆիլմի հզորությունն այն է, որ հերոսը շատ սիրելի է, և մի պահ մեզ թվում է, թե նա անմահ է:

Կինոգետ Սերգեյ Կուդրյավցևը գրում է. «Ֆիլմն ազդեցությունը հզոր թափ է ստանում երկրորդ մասում, հատկապես՝ գրեթե հանճարեղ ավարտում, երբ դանդաղեցված հեռացումը դեպի Լետա, ուր հոգիները պետք է արժանանան մոռացման, թույլ է տալիս արդեն ֆիզիկապես զգալ այս ծանր աշխարհին հրաժեշտ տալու ողջ բարօրությունն ու խաղաղությունը, այն աշխարհին, որն առավել անկյանք է, քան երկար մահացող հերոսը: Եվ միանշանակ է, որ ամբողջ ֆիլմն իր էությամբ հերքում է ֆիլմի բնաբանը՝ Անրի Միշոյի հայտարարությունը. «Նախընտրելի է չճանապարհորդել մեռյալի հետ» (7):

Ֆիլմի վերջում, երբ Բլեյքը նավակով գնում է դեպի «այնտեղ, որտեղից գալիս են բոլոր ոգիները», ես հիշեցի ևս մի նկարագրություն՝ այս անգամ Կաֆկայի կենսագրության հետ կապված: 1920թ-ին իր սիրած աղջկան՝ Միլենային գրված նամակներից մեկում իր նիհարության և տկարության մասին կան այսպիսի տողեր. «Մի քանի տարի առաջ ես հաճախ էի փոքրիկ մակույկով թիավարում Վլտավա գետով (մեզ մոտ դրանք անվանում են «հոգեառներ»)։ Սկզբում թիավարում էի հոսանքին հակառակ, իսկ հետո, ամբողջ մարմնով տարածվելով նավակում, իջնում էի ցած՝ անցնելով բոլոր կամուրջների տակով: Կամրջից, կարելի է ենթադրել, այս ամենը դիտվում էր շատ տարօրինակ՝ իմ նիհարության պատճառով: Աշխատակիցս, մի անգամ կամրջից տեսնելով ինձ այդպես, կիսվեց իր տպավորությամբ՝ այն բանից հետո, երբ մի լավ ծիծաղեց ինձ վրա. «Տեսարանը հիշեցնում էր Ահեղ Դատաստանը, ասես դագաղներն արդեն բացված են, բայց մեռածները դեռ չեն ելել» (8): Սա անհավանական համեմատություն է, այնպիսի տպավորություն է, թե այս հատվածը Ջարմուշի ֆիլմից է, քանի որ և՛ մթնոլորտը, և՛ հոգեվիճակը նույնն են: Չնայած այս նամակից հետո պիտի անցներ 33 տարի, որպեսզի ծնվեր Ջարմուշը՝ մի ամբողջ կյանք՝ Մարգարեի կյանք:

Բլեյքի կյանքը ուսումնասիրելով և նրա մասին կարդալով՝ պարզ է դառնում, որ նրան երևում էին տեսիլքներ, նա կանխազգում էր ապագան: Սա այն պսիխոդելիկ վիճակն է, որ զգում է Ջարմուշի հերոսը ամբողջ ֆիլմի ընթացքում: Այդ թմրեցնող նյութերը՝ թմրադեղերը, որոնք մեծացնում են մարդու երևակայությունը, ընդունված էին նաև հնդկացիների մոտ։ 

«Պսիխոդելիկ» բառն առաջին անգամ գործածվել է ամերիկացի հոգեբան Համֆրի Օսմոնդի և անգլիացի գրող Օլդոս Հաքսլիի նամակագրության մեջ: Անձամբ օգտագործելով մեսկալին՝ Հաքսլին գրում է թմրադեղերի ազդեցության՝ ներքին դռների բացման մասին: Այդ աշխատությունը կոչվում է «Ընկալման դռներ»: Վերնագիրը վերցված է Բլեյքի մտքերից. «Եթե ընկալման դռները լինեին մաքուր, ամենը մարդուն կներկայանար այնպես, ինչպես կա՝ անսահման» (9)։ Եվ հենց այս աշխատանքն է ներգործում 60-ականների սերնդի վրա՝ դառնալով ինտելեկտուալ մանիֆեստ պսիխոդելիկ մշակույթի երկրպագուների համար, օրինակ՝ Կառլոս Կաստանեդա, Թիմոթի Լիրի, Կեն Կիզի և Ջիմ Մորիսոն: Վերջինս իր հերթին կապված էր հնդկացիների մշակույթի հետ, իր համերգների ժամանակ նա բեմում պարում էր հնդկացիների ազգային պարը թվացյալ կրակի շուրջ և արտաբերում էր հնդկացիական հավատալիքներին դիմող բնորոշ ձայներ: Հաքսլիի այս գրքի անմիջական ազդեցությամբ Մորիսոնն իր խումբն անվանեց The Doors՝ նկատի ունենալով այն դռները, որոնք տանում են դեպի մաքուր գիտակցություն, սահմաններից անդին, դեպի Բլեյքի պոեզիան:

Ֆիլմի հերոսուհու անունը, ում սիրահարվում է Բլեյքը, Թել է, նրա միջոցով Ջարմուշը կրկին տանում է մեզ դեպի Բլեյքի «Թելի գիրքը»: 

Девиз Тэль

О том, что в яме, расскажет Орел

Или Крот ответит слепой?

И Мудрость в серебряном есть ли жезле,

А Любовь – в чаше златой? (10,11)

1789-1790թթ-ին Բլեյքը գրում է «Դրախտի և Դժոխքի պսակադրությունը» գիրքը: Հենց այս բանաստեղծությունների ճանապարհով է քայլում Ջարմուշի հերոսը, այսինքն՝ Դժոխքից Դրախտ: Այս ճանապարհին, ինչպես նշեցի, հերոսը փոփոխություն է ապրում: Հնդկացի Ոչոքը ասում է նրան. «Թող քո լեզուն, քո պոետիկ խոսքը փամփուշտ դառնա, և թող բանաստեղծություններդ արյունով գրվեն»: Այստեղ հիշենք արյունով ստորագրությունը:

1956թ-ին Հաքսլին գրում է իր «Դրախտ և Դժոխք» էսսեն, որն «Ընկալման դռներ» գրքի շարունակությունն է: Ահա այս մեծ ճանապարհն է վերցրել Ջարմուշը և տեղադրել երկժամանոց ֆիլմում: Հիմա խոսենք ֆիլմի երկրորդ կարևոր կերպարի՝ հնդկացի Ոչոքի մասին: 

«Տո՜ւր ինձ, խնդրեմ, մի անգամ էլ և ինձ հայտնիր անունը քո,
Որպեսզի ես նույնպես ընծա շնորհեմ քեզ, որ լավ խնդա և քո հոգին:
Արդ, «Ոչոք» է իմ անունը: Ինձ «Ոչոք» են միշտ հորջորջում,
Իմ հայրն ու մայրն և իմ բոլոր բարեկամները բազմաթիվ» (12):

Սա Ոդիսևսի պատասխանն է Կիկլոպին: Հնդկացին էլ Ոդիսևսի պես աշխարհեաշխարհ է ման եկել՝ մշտապես ցանկանալով վերադառնալ հայրենիք: Այս կերպարը կենտրոնական դեր է խաղում ֆիլմում՝ մարմնավորելով Ամերիկան, այն Ամերիկան, որը կործանեցին սպիտակամորթները: Այս հնդկացու կերպարի մեջ դրված է ճանապարհի փիլիսոփայությունը: Ահա ինչ համեմատություն է անցկացնում Կուդրյավցևը. «Իմիջիայլոց, կիթառի անդադրում ձայնը կադրից դուրս ավելի շուտ կարող է առաջացնել զուգորդումներ Օրփեոսի քնարի հետ, որը ջանում է հաղթահարել անդրաշխարհի կպչուն անկերպարայնությունն՝ իր սիրելի Էվրիդիկեի փնտրտուքներում: Կամ էլ այն հիշեցնում է ճանապարհորդող Ոդիսևսի ջանքերը՝ ազատվելու սիրենների քաղցրահնչյուն երգերից, որ կանչում էին նավագնացներին դեպի ափամերձ սրագագաթ ժայռերը: Այս դեպքում հնդկացին՝ «Նա, Ով Խոսում է Բարձր, Չի Ասում Ոչինչ» մականվամբ, ով նախընտրում է իրեն անվանել ուղղակի Ոչոք, պարզվում է՝ անգլիացի գրող Բլեյքի անվանակցին՝ Բլեյքին փշատերև ճյուղերով ծածկված նավակով ուղարկելով դեպի վերջին ճամփան՝ Մեծ ջրով, ոչ այլ ոք է, քան Քարոնը՝ Հադեսում հոգիներին տեղափոխողը: Իսկ Բլեյքը ասես Էնեոսն է, ով ստացել է բացառիկ հնարավորություն՝ որպես մահկանացու մուտք գործել անդրաշխարհ՝ շնորհիվ Սիբիլլայի Ոսկե ճյուղի» (13):

Ջարմուշի ֆիլմն այս ամենի ոգով է շարժվում և ոչ թե քայլում տառերի հերթականությամբ: Նրա արվեստը հերքում է շարադասությունը: Ոչոքը պատմում է մի պատմություն, ըստ որի՝ իրեն փոքր տարիքում վանդակի մեջ տանում են Տորոնտո, այնուհետև՝ Ֆիլադելֆիա, հետո՝ Նյու Յորք և, ի վերջո, Անգլիա, որտեղ էլ նա ծանոթանում է Բլեյքի պոեզիային: Ու ամեն անգամ նոր քաղաք գնալով՝ նա զարմանում է, որ այդ նոր քաղաքում հայտնվում են նախորդ քաղաքի մարդիկ: Այդպես, մինչև Անգլիա նա ապրում է նույն զգացողությունը: Այս զգացողությունը մեզ հայտնի է արդեն Ջարմուշի բոլոր ֆիլմերից: 

Շատերը Բլեյքի կերպարում տեսնում են նույնիսկ հենց Ջարմուշին. «Չնայած Ջոնի Դեփի մարմնավորած կերպարը կրում է անգլիացի պոետի անունը, այնուամենայնիվ, նա ոչ այլ ոք է, քան հենց ինքը՝ Ջարմուշը, նրա՝ ռիթմի նուրբ զգացողությունը և ֆիլմի ընթացքը, բանաստեղծական գաղտնախորհուրդ սիմվոլների անընդհատ գործածումը և, վերջապես, նրա կարողությունը՝ գտնել ֆինանսավորում իր ֆիլմերի համար՝ չկորցնելով, սակայն, իր ստեղծագործական ազատությունը: Այդ ամենը մերձեցնում է ամերիկացի ռեժիսորին Բլեյքի հետ: Մասնագիտությամբ փորագրիչ և տպագրիչ Բլեյքը վերահսկում էր արդարության միջոցները, իսկ դա անհերքելի երաշխիքն էր այն բանի, որ նրա արտասովոր-տարօրինակ աշխատանքները, վերջիվերջո, լույս կտեսնեն» (14): Ու քանի որ հենց այս ֆիլմն ունեցավ ֆինանսական խնդիրներ, Ջարմուշը սեփական միջոցներով այն հասցրեց ավարտին, ինչով և նույնացավ Բլեյքի հետ։ 

«Բլեյքի միայն առաջին բանաստեղծությունների ժողովածուն է հովանավորությամբ լույս տեսել նրա կենդանության օրոք, նրա մյուս ստեղծագործությունները՝ փոքրիկ բրոշյուրների տեսքով, հրատարակվել են նրա անձնական միջոցներով»,- ասում է Ջարմուշը (15):

Ի վերջո, Բլեյքը այն պոետն էր, ով ազդեցություն ունեցավ հիպպիների, բիթնիկների վրա, և հատկապես՝ Ալեն Գինզբերգի: Վերջինս պատմել է, թե մի անգամ թմրադեղերի ազդեցության տակ ինչպես է տեսել Բլեյքի ուրվականը, ինչից հետո գրել է իր հայտնի «Ոռնոցը» պոեմը, որում կան այսպիսի տողեր.

«…ովքեր պատերազմի գիտնականներով շրջապատված անցան
համալսարանների միջով շողարձակող սառը աչքերով,
զգայախաբության աչքերով տեսնելով Արքանզասը և Բլեյքալույս ողբերգությունները...»։ (16)

Այս հոսանքը, այս պոեզիայի ալիքը հասավ և Ջարմուշին։ Երբ Գինզբերգը գրեց «Ոռնոց» պոեմը, Ջարմուշը դեռևս երկու տարեկան էր: Դա այն սերունդն էր, որը բերեց իր հետ բողոք: Մեծ պատիվ է՝ ծնվել «Ոռնոց» պոեմի հետ: Եվ հենց այս բողոքը երևում է Ջարմուշի «Մեռյալը» ֆիլմում: Ամերիկան, որը կերավ իրեն ներսից՝ ջնջելով աշխարհի երեսից հնդկացիների մշակույթը: Ցեղասպանություն մի ազգի նկատմամբ, որը հյուր չէր, այլ տերն էր և իր մեջ կրում էր բազում գաղտնիքներ: «Եթե չլինեն բիզոնները, չեն լինի հնդկացիները»: Այս փիլիսոփայությունը սպանեց մի ամբողջ մշակույթ, վեր խոյացան հազարավոր «Մեքենա» քաղաքներ՝ անշունչ ու ծանր:

Ջարմուշը, այս ֆիլմում կրկին վերադառնալով իր «Ավելի տարօրինակ, քան դրախտում» ֆիլմին, օգտագործել է կադրից կադր անցումը մթության միջոցով՝ դրանով իսկ ստեղծելով տարօրինակ, միևնույն ժամանակ՝ պոետիկ միջավայր: «Մեռյալը» ֆիլմի հերոսը, ի տարբերություն նրա մնացած ֆիլմերի հերոսների, չի փնտրում ինքն իրեն, ընդհակառակը, գտնելով ու ճանաչելով իրեն՝ փնտրում է իր մահը: Նույնը կանի Ջարմուշի հաջորդ ֆիլմի հերոսը, կգնա իր մահի ետևից։ 

20-րդ դարը կավարտվի «Շուն-ուրվական․ Սամուրայի ճանապարհը» ֆիլմով 1999թ-ին: 20-րդ դարը, որ մարդկանց նվիրեց հանճարեղ մեռյալներ: Իսկ Ալեն Գինզբերգը այդպես էլ չհատեց 20-րդ դարի սահմանը՝ իր գործով օծվելով սուրբ մեռյալների դասին:

                                                               Трудящийся честно пред Господом чист (17,18).
                                                                                                                                   У. Блейк

1․ http://johnnydepp.do.am/publ/filmografija/mertvec_dead_man_1995/2-1-0-11

2․ Վ. Ֆերեշեթյան, նշված հրատարակություն, էջ 233:

3․ Բառացի թարգմանությունը ռուսերենից մերն է. «Ամեն օր այս աշխարհում / Ինչ- որ կծնվեն երեխաներ․ / Ով ծնվել է ուրախության համար, / Ով էլ ցավի է դատապարտված»: 

4․ Բառացի թարգմանությունը ռուսերենից մերն է. «Այն Քրիստոսը, որին ես եմ երկրպագում, / թշնամի է քո Քրիստոսին»:

5․ Д. Джармуш, նշված հրատարակություն, էջ 249:

6․ Д. Джармуш, նույն տեղում, էջ 255:

7․ http://www.kinopoisk.ru/review/886691/

8․ Э. Канетти, Другой процесс, Франц Кафка в письмах к Фелиции, Мсоква, 2014г , стр. 40-41:

9․ О.Хаксли, Двери восприятия, Москва, 2010г, стр. 6:

10․ У.Блейк, Песни Невинности и Опыта, СПб, 2012г, стр. 151:

11․ Բառացի թարգմանությունը ռուսերենից մերն է. Թելի նշանաբանը: «Այն, ինչ փոսում է, կպատմի Արծիվը / Թե՞ կույր Խլուրդը կպատասխանի / Եվ Իմաստությունը կա՞ արդյոք արծաթե գավազանում / Իսկ Սե՞ր՝ ոսկե բաժակում»: 

12․ Հոմերոս, Ոդիսական, թարգմանությունը՝ Հ. Համբարձումյանի Երևան, 1988թ, էջ 139:

13․ http://www.kinopoisk.ru/review/886691/: 

14․ Д. Джармуш, նշված հրատարակություն, էջ 237:

15․ Д. Джармуш, նույն տեղում, էջ 218:

16․ Ա.Հարությունյան, Ընտրանի ամերիկյան և անգլիական պոեզիայի, Երևան, 2000թ, էջ 374:

17․ У.Блейк, նշված հրատարակություն, էջ 43:

18․ Բառացի թարգմանությունը ռուսերենից մերն է. «Ազնիվ աշխատողը Աստծո առաջ մաքուր է»:

                                                                                                    
(շարունակելի)

Արամ Ավետիս