Մարդը, ով տալիս էր բարդ հարցեր. Բերգմանը՝ Վուդի Ալենի հուշերում

«Բերգմանը գեղարվեստական կինոն հասցրել է վեպերի ու պիեսների մակարդակին»։ Վուդի Ալեն

Ինգմար Բերգմանը Վուդի Ալենի սիրելի ռեժիսորն էր, թեպետ շատերին դա տարօրինակ էր թվում․ ի՞նչ ընդհանրություն կարող է լինել շվեդ ողբերգուի ու ամերիկացի կատակերգակի միջև։ Այնուամենայնիվ, Բերգմանի մահից հետո Ալենը հայտարարել է, որ «մեծ դրամատուրգը գեղարվեստական կինոն հասցրել է վեպերի ու պիեսների մակարդակին»։ 

Բերգմանը՝ Սվեն Նյուկվիստի հետ

Բերգմանի մահվան մասին իմացա Օվիեդոյում՝ Իսպանիայի հարավում գտնվող հրաշալի մի քաղաքում, որտեղ հիմա ֆիլմ եմ նկարահանում։ Երբ մեր ընդհանուր ընկերը հեռախոսազանգով տեղեկացրեց ինձ պատահածի մասին, նկարահանման հրապարակում էի։ Մի առիթով Բերգմանն ինձ ասել էր, որ չէր ուզենա արևոտ օր մահանալ։ Այդ օրը հեռու եմ եղել նրանից, բայց հույս ունեմ, որ մահանալիս տեսել է ո՛չ շատ շոգ, ո՛չ էլ ամպամած այն եղանակը, որի մասին երազում են բոլոր ռեժիսորները։ 

Այն մարդկանց, ովքեր ռոմանտիկ հայացքներ ունեն արվեստի վերաբերյալ և այն համարում են սրբություն, միշտ ասել եմ, որ վերջում արվեստը ոչ ոքի փրկություն չի շնորհում։ Որքան էլ փառահեղ լինեն ստեղծագործություններդ (իսկ Բերգմանի ֆիլմերն այլ բառով նկարագրելը դժվար է), դրանք քեզ չեն ազատի դռան այն թակոցից, որն ընդհատեց ասպետի ու իր ընկերների զրույցը «Յոթերորդ կնիքը» ֆիլմի վերջին տեսարանում։ Եվ ահա հուլիսյան մի սովորական օր անսովոր կյանքով ապրած Ինգմար Բերգմանը չկարողացավ խուսափել անխուսափելիից։ Կյանքից հեռացավ բոլոր ժամանակների լավագույն ռեժիսորը։ 

Սվեն Նյուկվիստն ու Վուդի Ալենը

Մի օր կատակեցի, թե արվեստն ինտելեկտուալի կաթոլիկությունն է, այսինքն՝ հետմահու կյանքի գոյության նկատմամբ միամիտ հավատը։ Իմ կարծիքով՝ ավելի լավ է շարունակել ապրել սեփական բնակարանումդ, քան ընթերցողների և հանդիսատեսի սրտերում ու մտքերում։ Բերգմանի ֆիլմերն, անկասկած, կշարունակեն ապրել, ցուցադրվել ու կրկին թողարկվել, սակայն սա ընդամենը խղճուկ փոխհատուցում է։ Լավ ճանաչելով նրա բնավորությունը՝ կարող եմ վստահեցնել, որ Բերգմանը մեծ հաճույքով կփոխարիներ իր ֆիլմերից որևէ մեկը կյանքի լրացուցիչ տարվա հետ։ Այս դեպքում նա կստանար մոտավորապես 60 հավելյալ տարի, ըստ այդմ՝ նորից ու նորից նկարահանելու հնարավորություն։ Համոզված եմ, որ հենց այդպես կօգտագործեր իրեն տրված լրացուցիչ ժամանակը՝ կրկին կտրվեր այն գործին, որը սիրում էր աշխարհում ամենից շատ։ 

Վուդին՝ «Սեր և մահ» ֆիլմում

Բերգմանը հաճույք էր ստանում բուն կինոընթացքից։ Նրան քիչ էին հետաքրքրում իր ֆիլմերի մասին հնչող կարծիքները։ Իհարկե, հաճելի էր, երբ իր աշխատանքն ըստ պատշաճի գնահատվում էր, սակայն մի առիթով ինձ խոստովանեց, որ «եթե իմ ֆիլմն ինչ-որ մեկին դուր չի գալիս, դա ինձ նյարդայնացնում է․․․ մոտ 30 վայրկյան»։ Բերգմանին չէին հետաքրքրում ֆիլմերի բերած եկամուտները։ Անգամ երբ պրոդյուսերներն ու կինոքննադատները նրան հայտնում էին պրեմիերայից հետո վաճառված տոմսերի ու ստացված հասույթի մասին, բոլոր թվերը շատ արագ դուրս էին թռչում նրա գլխից։ «Շաբաթվա կեսին նրանց գերլավատեսական հեռանկարները կհավասարվեն զրոյի»,- ասում էր Բերգմանը։ Նրան դուր էր գալիս գովեստի խոսքեր լսել կինոքննադատներից, սակայն դրա կարիքն ընդհանրապես չուներ։ Բերգմանն ուզում էր, որ հանդիսատեսը հաճույք ստանար իր աշխատանքներից, բայց շատ հազվադեպ էր հանրամատչելի ու հեշտ ընկալելի կինոնկարներ ստեղծում։ 

Բերգման․ Վուդի Ալենի կուռքը

Բերգմանի ֆիլմերն ընկալվում են երկար մտածելուց հետո, սակայն վերջում երբեք չես զղջում վերլուծելու վրա վատնած ժամանակի համար։ Երբ, օրինակ, հասկանում ես, որ «Լռության» հերոսուհիները միևնույն կնոջ երկու հակադիր էություններն են, առեղծվածային այս ֆիլմն ավելի մոգական գույներով է դրոշմվում հիշողությանդ մեջ։ Իսկ   «Յոթերորդ կնիքն» ու  «Դեմքը» դիտելուց առաջ շվեդական փիլիսոփայությունն ուսումնասիրելը ձեզ միանշանակ կօգնի ավելի լավ ըմբռնել նշված ֆիլմերի իմաստը։ Այնուամենայնիվ, Բերգմանը պատմողական այնպիսի զարմանալի տաղանդ ուներ, որ կարողանում էր հանդիսատեսին էկրանի մոտ պահել նույնիսկ ընկալման առումով ամենաբարդ ֆիլմերի ժամանակ։ Մի անգամ լսեցի Բերգմանի ֆիլմերից մեկի ցուցադրության ավարտից հետո հնչող այսպիսի խոսակցություն․ «Այդքան էլ չհասկացա՝ ինչի մասին էր, բայց էկրանի առաջ գամված մնացի ողջ ընթացքում»։ 

Բերգմանը թատերականության վարպետ էր (ի դեպ, նաև թատրոնի մեծ ռեժիսոր), սակայն նրա կինեմատոգրաֆը սնվել է ոչ միայն թատրոնից, այլ նաև գեղանկարչությունից, երաժշտությունից, գրականությունից ու փիլիսոփայությունից։ Իր խորաթափանց կինոպոեմների միջոցով նա հետազոտել է մարդու գոյության ամենախոր հարցերը՝ մահը, սերը, արվեստը, Աստծո լռությունը, մարդկային փոխհարաբերությունների բարդ բնույթը, կրոնական կասկածների հարուցած տառապանքները, անհաջող ամուսնությունը, մենությունը և այլն։ 

Վուդին և աստղաբույլը՝ Կատրին Դընյով, Քրիսթոֆեր Լի,
Ռաքել Ուելչ, Ուրսուլա Անդրես, Դիրկ Բոգարդ, Ջուլի Քրիսթի, 1966թ

Եվ, միաժամանակ, Բերգմանը սրտացավ ու անկեղծ մարդ էր, ուրախ ու սրամիտ, իր անսահման տաղանդավորության հանդեպ անվստահ և կանանց հետ հարաբերություններում պարզասիրտ։ Նրա հետ ծանոթությունը բոլորովին նման չէր հպարտ ու մռայլ հանճարի ստեղծագործական գաղտնիքների աշխարհ ներթափանցելուն, մի հանճարի, ով իր տարօրինակ շվեդական արտասանությամբ վերլուծում է անգույն այս աշխարհում մարդու դաժան ճակատագիրը։ Բերգմանի հետ մտերմությունը կարող եմ նկարագրել, թերևս, այսպիսի իրավիճակներով․ «Վուդի՛, հիմար երազ եմ տեսել՝ իբր գնացել էի նկարահանման հրապարակ ու ոչ մի կերպ չէի կարողանում որոշել՝ ուր տեղադրել կինոխցիկը։ Միևնույն ժամանակ՝ լավ հասկանում էի, որ այդ գործի վարպետն եմ ու վաղուց դրանով եմ զբաղվում։ Դու նման տարօրինակ երազներ տեսնո՞ւմ ես»։ Կամ, օրինակ, նման մի դեպք․ «Ի՞նչ ես կարծում, հետաքրքիր կլինե՞ր ֆիլմ նկարահանել բոլորովին անշարժ կինոխցիկով։ Այն մնում է իր տեղում, իսկ դերասաններն ուղղակի հայտնվում են կադրում, հետո՝ անհետանում։ Թե՞ բոլորը կծաղրեն ինձ»։ 

Բերգմանը՝ Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիները» բեմադրելիս

Բայց ինչպե՞ս կարող ես հեռախոսով պատասխանել հանճարի այսպիսի հարցերին։ Անձամբ ինձ այդ միտքն այնքան էլ ցնցող չթվաց, սակայն հանճարի ձեռքերում այն կարող էր վերածվել յուրահատուկ մի բանի։ Վերջիվերջո, Բերգմանի ստեղծած կինոլեզուն հին սկզբունքներով ռեժիսորություն սովորած մարդկանց կարող է միանգամայն անհեթեթ թվալ։ Կինոդպրոցներում շեշտը դրվում է շարժման վրա (ինձ, իհարկե, շատ արագ դուրս թողեցին Նյու Յորքի համալսարանից, որտեղ 1950-ականներին կինեմատոգրաֆ էի սովորում)։ Կինոն կազմված է շարժվող պատկերներից․ կինոխցիկը պետք է շարժվի։ Դասախոսները, բնականաբար, ճիշտ էին, սակայն Բերգմանը կարող էր կինոխցիկն ուղղել Լիվ Ուլմանի կամ Բիբի Անդերսոնի դեմքին ու անշարժ դիրքում թողնել այն։ Ֆիլմը շարունակում էր իր ընթացքը, ինչ-որ արտառոց, բայց հիանալի բան էր կատարվում՝ բնորոշ միայն Բերգմանի արվեստին։ Հերոսուհու դեմքը կախարդում է քեզ, բոլորովին չես ձանձրանում, հակառակը՝ ավելի ու ավելի ես տարվում։ 

Իր բոլոր տարօրինակություններով ու կրոնափիլիսոփայական կպչուն մտքերով հանդերձ՝ Բերգմանն օժտված էր պատմողական բնատուր տաղանդով, նա չէր կարող հետաքրքրաշարժ չլինել նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ամբողջովին տարված էր Նիցշեի կամ Կիերկեգորի գաղափարների դրամատիկ պատկերմամբ։ Երբեմն երկարատև հեռախոսազրույցներ էինք ունենում։ Նա ապրում էր կղզում, և երբեք չէի համարձակվում ընդունել նրա հրավերները, քանի որ օդանավեր չեմ սիրում։ Միշտ ֆիլմերից էինք խոսում։ Բնականաբար, նրան էի հանձնում խոսակցությունը վարելու իրավունքը, քանի որ ինձ համար նրան միայն լսելն արդեն իսկ աննկարագրելի հաճույք էր։ Բերգմանն ամեն օր էր ֆիլմ դիտում, երբեք չէր հոգնում դրանից։ Դիտում էր ցանկացած տեսակի կինոնկարներ՝ և՛ համր, և՛ հնչյունային։ Քնելու համար սովորաբար միտքը չլարող ու անհանգստությունը ցրող ֆիլմ էր միացնում (նույնիսկ Ջեյմս Բոնդի մասին պատմող որևէ կինոնկար)։ 

Համաշխարհային կինոյի բոլոր մեծ «ոճաբանների» պես (Ֆելինի, Անտոնիոնի, Բունյուել) Բերգմանը ևս պարբերաբար արժանանում էր քննադատների բացասական արձագանքին։ Այնուամենայնիվ, անգամ եթե վերոնշյալ վարպետները սխալվում էին, նրանց ֆիլմերը միշտ խոր ազդեցություն էին թողնում աշխարհի ցանկացած հատվածում բնակվող կինոսերների սրտերում։ Իսկ այն մարդիկ, ովքեր ներսից են ճանաչում կինեմատոգրաֆը, օրինակ՝ ռեժիսորները, սցենարիստները, դերասանները, օպերատորները և այլք, է՛լ ավելի մեծ հարգանքով են լցված Բերգմանի ստեղծագործության հանդեպ։ 

Տասնամյակներ շարունակ նրան ինքնամոռաց գովերգել եմ։ Թերևս, դա էր պատճառը, որ նրա մահից հետո բազմաթիվ ամսագրեր ու թերթեր դիմեցին ինձ՝ խնդրելով արձագանքել այդ լուրին կամ հարցազրույց տալ։ Հազիվ թե կարողանամ ինչ-որ բան ավելացնել այս տխուր նորությանը։ Միայն կարող եմ ևս մեկ անգամ շեշտել Բերգմանի մեծությունը։ «Ի՞նչ ազդեցություն է ունեցել Բերգմանը Ձեզ վրա»,- մշտապես հարցնում էին ինձ։ «Նա ոչ մի կերպ չէր կարող ազդեցություն թողնել ինձ վրա»,- պատասխանում էի ես,- «Բերգմանը հանճար էր, իսկ ես ընդհանրապես չեմ կարող ինձ հանճար համարել, հանճար չեն դառնում, հանճարեղությունն անհնար է սովորել, ինչպես անհնար է սովորել ճշմարիտ մոգություն»։ 

Երբ նյույորքյան կինոթատրոններն առաջին անգամ սկսեցին ցուցադրել Բերգմանի ֆիլմերը, ես սկսնակ հումորիստ էի, ակումբներում էի ելույթներ ունենում։ Հնարավո՞ր է, արդյոք, միաժամանակ կրել Գրաուչո Մարքսի և Ինգմար Բերգմանի ազդեցությունը։ Այդուհանդերձ, ես կարողացա որոշ բաներ քաղել Բերգմանից, քաղել այն, ինչը կապ չունի ո՛չ հանճարեղության, ո՛չ էլ տաղանդի հետ, բայց այն, ինչն իսկապես կարելի է սովորել և գիտակցաբար զարգացնել ինքդ քո մեջ։ Դա սովորաբար բնորոշում են «վերաբերմունք աշխատանքի հանդեպ» լղոզված արտահայտությամբ, իսկ իրականում դա պարզապես ինքնակարգապահությունն է։ 

Բերգմանի օրինակով սովորեցի ձգտել ցուցաբերելու այն լավագույն արդյունքը, որին ընդունակ եմ այդ որոշակի պահին, սովորեցի չտրվել հաջողակ դառնալու մասին հիմար հորդորներին և «կինոյի վարպետի» գայթակղիչ կոչմանն արժանանալու փորձությանը։ Բայց այդ ամենի փոխարեն սովորեցի նկարահանել ու միայն նկարահանել՝ մի ֆիլմը մյուսի ետևից։ Իր կյանքի ընթացքում Բերգմանը ստեղծել է շուրջ 60 ֆիլմ, ես՝ դեռևս միայն 38-ը։ Դե ինչ, եթե չեմ կարող նրա հետ մրցակցել ֆիլմերի որակով, ապա կփորձեմ նրան մոտենալ գոնե ֆիլմերի քանակով։ 

թարգմանությունը՝ Արմինե Նազարյանի 
«Նյու Յորք Թայմս»
օգոստոսի 12, 2007թ