Միայն ֆրանկիզմի անկումից հետո հանվեց ֆիլմի արգելքը, որից առաջ այն արդեն հասցրել էր դասվել Բունյուելի գլուխգործոցների շարքը։
«Վիրիդիանա» ֆիլմն իսպանացի մեծ ռեժիսոր Լուիս Բունյուելի այն ոչ փոքրաթիվ ֆիլմերից է, որ ռեժիսորը նկարահանել է իր հայրենի Իսպանիայում։ Ֆիլմի հիմքում Բենիտո Պերես Գալդոսի «Ալմա» վեպն է, որի սյուժեն, սակայն, Բունյուելը զգալիորեն փոփոխել է՝ հանդիսանալով նաև ֆիլմի սցենարի համահեղինակը։ Ինչպես և Բունյուելի մնացյալ ֆիլմերը, այս մեկը նույնպես չի խուսափել եկեղեցականների, մասնավորապես՝ Վատիկանի, զայրույթից, ինչն էլ Իսպանիայում հանգեցրել է ֆիլմի 16 տարվա արգելքին։ Դա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ Իսպանիայում իշխում էր Ֆրանցիսկո Ֆրանկոյի բռնապետական համակարգը, որին սերտորեն աջակցում էր կաթոլիկ եկեղեցին, ինչով էլ բացատրվում է «հակակրոնական» ֆիլմի արգելքն այդ երկրում՝ կրոնավորների միջնորդությամբ։ Չհաշված եկեղեցու կողմից հնչեցված աստվածանարգության մեղադրանքները՝ ֆիլմի արգելքը պայմանավորված է եղել նաև ֆրանկիզմի կիսաֆաշիստական ռեժիմի կողմից արգելված թեմաներով, որոնք շոշափում են ինցեստը, ինքնասպանությունն ու կնոջ հանդեպ բռնությունը։ Միայն ֆրանկիզմի անկումից հետո հանվեց ֆիլմի արգելքը, որից առաջ ֆիլմը արդեն հասցրել էր դասվել Բունյուելի մյուս գլուխգործոցների շարքը։ Լինելով կոմունիստական գաղափարախոսության համակիր՝ Բունյուելն ուներ իր յուրատեսակ աթեիստական վերաբերմունքը կրոնի և եկեղեցու հանդեպ։ Կաթոլիցիզմի խնդիրները նա տեսնում էր ոչ միայն բուրժուազիայի կյանքում, այլև առհասարակ մարդկային կյանքի տարբեր ասպարեզներում։ Նրա ֆիլմերի մեծ մասում հարցերն ուղղված են ինչպես եկեղեցուն, այնպես էլ բուն քրիստոնեությանը, որի բարոյական սկզբունքներին առնչվող ճշմարտությունը միշտ չէ, որ արդարացնում է իրեն՝ ունենալով ճիշտ դրսևորում։ Հենց այդ բարոյական պրոբլեմներին է անդրադառնում Բունյուելը՝ պատկերելով աշխարհիկի և հոգևորի բախման, ապաշխարության, մարդկային ճղճիմության և ապերախտության դրսևորումներն իր «Վիրիդիանա» ֆիլմում։ Տեղ-տեղ սադրանքների դիմելով՝ Բունյուելին հաջողվել է կասկածի տակ դնել հոգևորի առկայությունը մի հասարակության մեջ և այնպիսի միջավայրում, որտեղ, թվում է, «Աստված մեռած է»։ Ֆիլմը համամարդկային է դարձնում այն, որ հոգևորի բացակայությունը գրեթե ամենուր է, ինչպես նաև ամենուր է դրան հակադրվող աշխարհիկը, որն էլ ֆիլմի առանցքային թեմաներից է։
Ֆիլմի հերոսուհին՝ միանձնուհի Վիրիդիանան, թվում է, անընդհատ պայքարի մեջ է այդ երկու հակադարձ բևեռների հետ։ Այդ պայքարը տեսնում ենք ֆիլմի առաջին իսկ տեսարանում, որտեղ մայրապետը հայտնում է Վիրիդիանային, որ վերջինիս հորեղբայրը, ով տարիներով վճարել է զարմուհու ուսման վարձն ու տարածության վրա հոգ տարել նրա մասին, այժմ հրավիրում է իր տուն, սակայն Վիրիդիանան չի ցանկանում լքել մենաստանը՝ վախենալով աշխարհիկ կյանքի գայթակղություններից։ Վիրիդիանային նաև զարմացնում է, որ հորեղբայրը, ում նա տեսել էր տարիներ առաջ՝ ընդամենը մեկ անգամ, հրավիրում է հյուրընկալվելու իր տանը։ Մայրապետին հաջողվում է հորդորել Վիրիդիանային և բացատրել, որ հորեղբայրը վատառողջ է, և, միգուցե, դա կլինի նրանց երկուսի վերջին հանդիպումը։ Չնայած իր մտավախություններին՝ Վիրիդիանան համաձայնում է մեկնել մենաստանից՝ տեսակցելու հորեղբոր հետ, որից հետո նա պետք է վերադառնա և հերակտրություն ընդունի։ Այսպիսով՝ մեզ համար բացահայտվում են և՛ գլխավոր հերոսուհու կերպարը, և՛ դրամատուրգիական կոնֆլիկտը, որը պտտվում է արտաքին աշխարհի և Վիրիդիանայի ներաշխարհի հակասության շուրջ։ Հետագայում պարզվում է, որ հերոսուհու մտավախություններն անհիմն չէին, և գրեթե ամբողջ իր կյանքը մենաստանի պատերում անցկացրած աղջիկը պատրաստ չէր իրական կյանքին, որն ամբողջովին տարբերվում էր նրա ռոմանտիկ ու վերացական պատկերացումներից։
Հորեղբոր՝ դոն Խայմեի հետ հանդիպումից պարզ է դառնում, որ Վիրիդիանան հուզական ոչ մի ջերմություն չի զգում նրա հանդեպ, թեպետ երախտապարտ է նրան նյութական աջակցության համար։ Հորեղբայրը վաղուց կորցրել է կնոջը, ով մահացել է հենց հարսանեկան գիշերը և, հորեղբոր խոստովանությամբ, ապշեցուցիչ նմանություն ունի Վիրիդիանայի հետ։ Հորեղբայրն ունի նաև ապօրինի զավակ գեղջկուհի կնոջից։ Նրա զարմանքն է հարուցում այն, որ Վիրիդիանան տեղյակ է այդ զավակի գոյության մասին, ինչը խաթարել է հորեղբոր անբասիր կերպարի մասին աղջկա հեռակա պատկերացումները։
Ֆիլմը դիտողի համար սկզբից ևետ առաջանում է անորոշ զգացողություն, որ հորեղբայրն անառողջ հետաքրքրություն ունի Վիրիդիանայի հանդեպ։ Հորեղբոր կողմից դրանք ասես լինեն ոչ թե ազգակցական հարաբերություններ, այլ տղամարդու շփում իրեն հետաքրքրած կնոջ հետ, ով ցանկություն է առաջացրել, և այդ ցանկությունը հետզհետե ավելի է ուժգնանում, նույնիսկ վերածվում է հիվանդագին կախվածության։ Գիտակցելով, որ Վիրիդիանան որպես կին իր համար անհասանելի է՝ հորեղբայրն իր ցանկությունը մեղմում է ամենատարօրինակ արարքներով՝ իր հանգուցյալ կնոջ հագուստը կրելով և Վիրիդիանային այդ կնոջ կերպարում պատկերացնելով։ Հենց իր սեռական ցնորքներից մեկի ժամանակ էլ հորեղբայրը բացահայտում է, որ Վիրիդիանան լուսնոտ է։ Նա տեսնում է, թե ինչպես է Վիրիդիանան քնած վիճակում զամբյուղից վերցնում և բուխարիի մեջ նետում ձեռագործի կծիկն ու շյուղերը։ Դրա փոխարեն Վիրիդիանան զամբյուղի մեջ է լցնում մոխիրը և տանելով ննջասենյակ՝ դատարկում անկողնու վրա։ Այդ սյուրռեալիստական տեսարանը բացահայտում է մեզ համար Վիրիդիանայի վերերկրային կերպարը, որն իր մաքրությամբ ասես կանխորոշում է այն անմաքրությունը, որի հետ բախվելու է հետագայում։ Ինչպես մոխիրն է աղտոտում անկողինը , նույն կերպ էլ երկրային իրականությունն է բծեր թողնելու նրա անբիծ հոգու վրա։ Ինչպես Վիրիդիանան ինքն է ասում՝ «Մոխիրը նշանակում է ապաշխարում և մահ»։ Հետագայում այդ խոսքերն ապաշխարության ուղեցույց են դառնում հենց Վիրիդիանայի համար, ով հորեղբոր՝ իր հանդեպ տածած տենչանքի և այնուհետև ինքնասպանության համար իրեն մեղավոր է զգում։
Հորեղբայրը գիտակցում է, որ իր ցանկությունները մաքուր չեն, ինչպես և մաքուր չէ ինքը, սակայն նա ձգտում է այդ մաքրությանը՝ գտնելով այն Վիրիդիանայի մեջ։ Այդ ձգտումներն արտահայտվում են նույնիսկ նրա ու սպասուհու փոքրիկ դստեր հարաբերությունների միջոցով։ Օրիորդական մաքրությունն անդիմադրելիորեն գրավում է դոն Խայմեին․ դրա օրինակներից մեկն էլ ցատկապարանն է, որը նա նվիրել է փոքրիկ աղջնակին և ամեն անգամ հետևում է, թե ինչպես է երեխան թռչկոտում, իսկ ինքը նայում է՝ նրա թեթևությամբ ու մանկական անմեղությամբ գերված։ Դոն Խայմեի ցանկությունը անմեղ զարմուհու հանդեպ է՛լ ավելի է սրում կորստի ցավը, որն ինքը տարիներով ունեցել է հանգուցյալ կնոջ նկատմամբ, ով մահացել է հենց հարսանեկան գիշերը՝ ասես իր հետ տանելով ամուսնու ճշմարիտ սերը, որը միայն այդքան տարիներ հետո վերակենդանացնում է Վիրիդիանան։
Երբ հորեղբոր խնդրանքով Վիրիդիանան դոն Խայմեի հանգուցյալ կնոջ հարսանեկան հագուստով գալիս է նրա մոտ ընթրելու, տան սպասուհին անկեղծանում է և հայտնում Վիրիդիանային հորեղբոր զգացմունքների մասին։ Վիրիդիանան ոչ միայն մերժում է այդ զգացմունքները, այլև խելագար համարում հորեղբորը։ Դիմելով խարդախության՝ դոն Խայմեն սպասուհու օգնությամբ քնաբեր է տալիս Վիրիդիանային, և երբ վերջինս անգիտակից վիճակում պառկած է լինում իր անկողնում, հորեղբայրը, ով վճռել էր ուժով տիրանալ նրան, այդուհանդերձ, հրաժարվում է իր մտադրությունից։ Սակայն նա չի հրաժարվում Վիրիդիանային խաբեությամբ իր տանը պահելու նպատակից և ստում է, թե գիշերը տիրացել է նրան։ Նույնիսկ այդ խաբեությունը ետ չի կանգնեցնում Վիրիդիանային մենաստան վերադառնալու որոշումից՝ անգամ երբ հորեղբայրը խոստովանում է, որ ստել է, և որ նման բան տեղի չի ունեցել։ Երբ Վիրիդիանան հեռանում է, հորեղբայրը դիմում է ամենածայրահեղ քայլին՝ խանգարելու համար Վիրիդիանայի մեկնումը։ Վերադառնալով ոստիկանների հետ՝ Վիրդիանան տեսնում է հորեղբորը՝ սպասուհու դստերը նվիրած ցատկապարանով ծառից կախված։
Դոն Խայմեն դիմել էր այդ քայլին՝ շատ լավ գիտակցելով, որ Վիրիդիանան ուզած-չուզած կվերադառնա, և որ իր այդ արարքը մեղավորության անջնջելի հետք կթողնի նրա նուրբ հոգում։ Վիրիդիանան այդ դեպքից հետո հրաժարվում է մենաստան վերադառնալու մտադրությունից, բայց չի հրաժարվում կրոնավորին բնորոշ համեստ կյանքից։ Հորեղբոր տուն եկած մայրապետին նա խոստովանում է, որ իրեն մեղավոր է զգում, սակայն չի հանդիմանում ինքն իրեն, այլ փորձում է ապաշխարել իր և հորեղբոր գործած մեղքերի համար։ Կարելի է նույնիսկ ասել, որ Վիրիդիանայի հպարտությունն այդ ողբերգական միջադեպից հետո զգալիորեն նվազում է։ Եթե սկզբում նա, լինելով հոգևոր մարդ, մուտք է գործում աշխարհիկ կյանք՝ վճռականություն ունենալով անփոփոխ պահել իր հոգին, ապա հորեղբոր մահից հետո նա նպատակադրվում է ոչ միայն պահպանել իրենը, այլև փրկել մյուսների հոգիները՝ դարձի բերելով նրանց։
Իբրև մոլորյալների կերպարներ՝ նա ընտրում է թափառաշրջիկներին, որոնց տան մեջ տեղ է հատկացնում՝ ապահովելով սնունդով, դեղերով, գիշերելու հնարավորությամբ և աշխատանքով։ Այդ նպատակին նա տրամադրում է հորեղբորից ստացած ժառանգությունը, որը ծառայեցնում է ի նպաստ իր պատկերացրած մարդասիրության ու գթասրտության։ Քանի որ նա չի վերադառնում մենաստան՝ նա հորեղբոր տանն է փորձում վերստեղծել իր, այսպես կոչված, եկեղեցին, որտեղ ծառայում է Աստծուն։
Այդ ամենին զուգահեռ՝ տուն է ժամանում դոն Խայմեի զավակը, ում գոյության մասին տեղեկացված էր Վիրիդիանան։ Ռացիոնալ դատողությամբ, տրամաբանող և արտաքնապես աչքի ընկնող Խորխեն, օգտվելով հոր թողած ժառանգությունից, իր կողակցի հետ միասին մշտական տեղափոխվում է հոր տանը բնակվելու։ Լինելով գործունյա անձնավորություն՝ Խորխեն ձեռնամուխ է լինում տունն էլեկտրականությամբ ապահովելուն և կալվածքում գյուղատնտեսական աշխատանքները կազմակերպելուն։ Իր զուգընկերուհու հանդեպ Խորխեն գրեթե անտարբեր է, սակայն Վիրիդիանան շարժում է նրա հետաքրքրությունն իր անհասանելիությամբ և մենակյացությամբ։ Խորխեն արհամարհանքով է վերաբերվում հոր տանը բնակություն հաստատած անօթևաններին, և չնայած Վիրիդիանայի հանդեպ տածած ոչ բացահայտ համակրանքին՝ նա նույն քամահրանքով է վերաբերվում նաև վերջինիս մարդասիրական ձգտումներին, որոնք ուղիղ կերպով հակասում են կյանքի մասին իր գործնական աշխարհայացքին։
Անօթևանների հանդեպ տհաճության հասնող հակակրանքը կիսում են նաև մյուսները, այդ թվում՝ տան աշխատողները։ Երբ ռեժիսորը բացահայտում է թափառաշրջիկների կերպարները՝ վառ կերպով ընդգծելով կույրի, հաշմանդամի, սեռավարակով հիվանդի ու մյուս անօթևանների մարդկային բնութագրերը, մեզ համար պարզ է դառնում, որ նրանցից ոչ մեկն օժտված չէ հոգևորի թեկուզ չնչին ընկալմամբ, այլ մտածում է միայն սեփական շահի մասին։ Նրանք զուրկ են նաև երախտագիտության զգացումից և շահարկում են իրենց խեղճությունը՝ փորձելով Վիրիդիանայից ստանալ ավելին։ Անգամ միմյանց հանդեպ անօթևաններն անբարյացակամ են, քանի որ նրանց սրտերում տիրում են միայն նախանձն ու չարությունը, որոնք չեն նվազում անգամ Վիրիդիանայի գթասրտությանը բախվելով։ Վիրիդիանայի պարագայում նրանց հանդեպ տածած հոգատարությունը կարելի է վերագրել ոչ միայն ապաշխարության ձգտմանը, այլև հպարտությանը։ Որքան էլ Վիրիդիանան փորձում է ներկայացնել այդ հոգատարությունն իբրև անշահախնդիր մտադրություն, միևնույն է՝ այդտեղ առկա է նաև հպարտությունը, քանզի այդ կերպ Վիրիդիանան ենթագիտակցորեն ընդգծում է իր մաքրությունը, մեծահոգի լինելն ու առավելությունները մյուսների նկատմամբ։ Նույնիսկ Խորխեի հետ շփումներում է նա իրեն զուսպ պահում, չնայած նրանք ազգականներ են, ինչը ևս հպարտության ու անմատչելիության որոշակի դրսևորում է։ Գրեթե ամբողջ ֆիլմի ընթացքում Վիրիդիանան պայքարում է աշխարհիկ կյանքի դեմ՝ ասես սնուցելով իր հպարտությունը, որն, ի վերջո, նվազում և այնուհետև իսպառ վերանում է հենց այդ աշխարհիկ կյանքի ճնշման ներքո։
Հերոսուհու մեջ այդ հիմնավոր փոփոխությունը տեղի է ունենում մի ճակատագրական երեկո, երբ տան բոլոր բնակիչները՝ Վիրիդիանայի և Խորխեի գլխավորությամբ, մեկնում են գյուղ՝ նոտարի մոտ գնալու, ինչպես նաև սպասուհու դստերը ատամնաբույժի մոտ տանելու համար, ինչի ընթացքում թափառաշրջիկները չարաշահում են Վիրիդիանայի վստահությունը։ Չնայած Վիրդիանան նրանցից տարեցին կարգել էր որպես գլխավոր, սակայն տանտերերի հեռանալուց հետո նրանք մոռանում են, որ ընդամենը հյուրընկալված են այդ տանը, և անարգել զբաղեցնելով տանտերերի սենյակները՝ մեծ խնջույք են կազմակերպում։ Հենդելի «Ալելուիա» երգչախմբային ստեղծագործության խորհրդանշական հնչյունների ներքո նրանք ուտում են, խմում և անկաշկանդ ցուցադրում իրենց գռեհիկ վարքուբարքը։ Կադրը, որտեղ թափառաշրջիկները, Լեոնարդո դա Վինչիի հռչակավոր «Խորհրդավոր ընթրիքը» որմնանկարի հերոսների նմանությամբ, հավաքված են հացկերույթի սեղանի շուրջ՝ ընդօրինակելով 12 առաքյալներին և Հիսուսին, իրավամբ կարելի է համարել համաշխարհային կինոյի գլուխգործոցներից մեկը։ Հենդելի «Ալելուիան» և «Խորհրդավոր ընթրիքը» այս տեսարանում երկու կարևոր խորհրդանիշեր են, որոնք կասկածի տակ են դնում այդ ստեղծագործությունների բովանդակային մասը՝ զուգահեռներ անցկացնելով այն իրականության հետ, որտեղ թագավորում է արատը և բացակայում է Աստված։ «Ալելուիա» բառացի նշանակում է «Գովաբանեք Եհովային», այսինքն՝ Աստծուն, և Հենդելի ստեղծագործության համատեքստում այն հենց այդպես էլ դիտարկվում է․ գովաբանում և փառաբանում առ Աստված, ինչով էլ, իրենց պատկերացմամբ, զբաղվում են թափառաշրջիկները տան ներսում։ Իսկ դա Վինչիի որմնանկարում պատկերված Հիսուսի և 12 առաքյալների կեցվածքներն ընդունելով՝ նրանք ասես դառնում են սրբերին բնորդող «սրբեր», քանզի ըստ քրիստոնեական ուսմունքի՝ չքավորներինն է երկնային արքայությունը։ Թափառաշրջիկների այդ ոդիսականն ավարտվում է, երբ տուն են վերադառնում Վիրիդիանան, Խորխեն, տան սպասուհին ու նրա դուստրը, և անօթևանները հերթով լքում են տունը՝ փախչելով տարբեր ուղղություններով և վերադառնալով անօթևանի իրենց նախկին կյանքին։ Թաքնվելով տան ներսում՝ մնում են միայն սեռավարակով հիվանդ և հաշմանդամ ձևացող թափառաշրջիկները, որոնք Խորխեի գլխին հարված հասցնելով՝ տապալում են հատակին և կապկպում, իսկ Վիրիդիանային փորձում բռնաբարել։ Խորխեն կարողանում է կանխել դա՝ գումարային առաջարկ անելով սեռավարակով հիվանդ թափառաշրջիկին, որը համաձայնում է և փրկում Վիրիդիանային բռնաբարությունից։
Ֆիլմի ընթացքում երկրորդ անգամ Վիրիդիանային դարձնելով բռնաբարության թիրախ՝ Բունյուելն այդ կերպ համեմատություն է անցկացնում Վիրիդիանայի հորեղբոր և սրբություն չունեցող թափառաշրջիկների միջև՝ ցույց տալով, որ վերջիններս չունեն բարոյական ոչ մի ներքին արգելք, որն իրականում ուներ դոն Խայմեն՝ հակառակ Վիրդիանայի այն պնդմանը, թե իր հորեղբայրն ամբողջությամբ մեղքի մեջ թաղված մարդ էր։ Այդ ամենի արդյունքում փլվում են նաև Վիրդիանայի մակերեսային պատկերացումները՝ ոչ միայն կարիքավորներին օգնելու, այլև առհասարակ մարդկանց սթափ ընկալելու վերաբերյալ, որի բացակայությունը նրան փաստացի խանգարում էր օբյեկտիվորեն ընկալել իրականությունը։
Վիրիդիանան դուրս է գալիս զոհի և նահատակի հուզական այն հոգեվիճակից, որի մեջ սովորություն ուներ դատապարտել ինքն իրեն՝ խաչելով իր երիտասարդությունն ու մշտապես իրեն մեղավոր համարելով։ Դրա մասին վկայում է Վիրիդիանայի փշե պսակը, որը սպասուհու դուստրը նետում է խարույկի մեջ՝ այդպիսով վերջ տալով նահատակվելուն և նախապատվություն տալով ապրելուն։
Երբ Վիրիդիանան իրեն դիտում է հայելու մեջ՝ սրբելով արցունքներն ու շոյելով վարսերը, այդ կերպ նա ասես տեսնում է Վիրդիանային, իրական Վիրդիանային, այնպիսին, ինչպիսին նա կա, այլ ոչ թե այնպիսին, ինչպիսին նա պետք է լիներ իր նախկին ընկալմամբ․ ոչ թե բարոյական սկզբունքներով, առաքինի և հոգևոր մի աղջիկ, այլ պարզապես մարդ, սովորական մի մարդ իր և՛ թերություններով, և՛ առավելություններով։ Վերջին տեսարանում, որտեղ Վիրիդիանան գալիս է Խորխեի սենյակ՝ հավանաբար մխիթարություն ստանալու նպատակով, նա տեսնում է այնտեղ տան սպասուհուն, ով փոխարինել է Խորխեի նախկին կողակցին, ու հասկանում է, թե ինչն ինչոց է։ Նրանք երեքով նստում են թղթախաղ խաղալու, իսկ սենյակում հնչում է 60-ականների ամերիկյան երաժշտություն։ Այդ կերպ Վիրիդիանան վերջնական հաղթահարում է իր հպարտությունը՝ թույլ տալով իրեն պարզ և հասարակ աշխարհիկ վայելքներ, որոնք կյանքի անբաժան մասն են կազմում։ Նրան բաժին հասած փորձությունները ոչ թե հեռվացրին նրա անձը կրոնից և բուն Աստծո գաղափարից, այլ մոտեցրին կյանքին։ Վերջին տեսարանում, թվում է, Վիրիդիանան հասել է այն գիտակցությանը, որ Աստծուն ծառայելու համար պետք են ոչ թե զոհեր, այլ ապրողներ, քանզի կյանքի մեջ է աստվածային իմաստը։ Թղթախաղն այլաբանորեն կարելի է դիտարկել որպես բուն կյանքը, որն ապրելիս երբեք չես կարող նախապես իմանալ՝ կշահե՞ս, թե՞ տանուլ կտաս։ Հենց այդ անհայտությանն էլ տրվում է Վիրիդիանան՝ չմտածելով հետոյի մասին, փոխարենը՝ պարզապես ապրելով։ Այս գաղափարի համար յուրատեսակ լրացում է դառնում նաև 60-ականների նորաձև երաժշտությունը, որը խորհրդանշում է կեցության թեթևությունն ու անհոգությունը, ինչն այդքան պակասում էր Վիրիդիանային։ Ճանաչելով կյանքը՝ նա սովորում է ապրել։ Էլ ինչի մեջ է կյանքի իմաստը, եթե ոչ ապրելու․․․
Արամ Դովլաթյան
COMMENTS