«Պատերազմի հետքը դաջված է մնում սերունդների աչքերում»․ Ալեքսի Կվատանիա

«Քանի դեռ կան պատերազմներն ու դրանց հետևանքները, «կորսված սերունդ» բնորոշումն արդիական է լինելու»։

 

«Ռոլան» մանկապատանեկան ֆիլմերի միջազգային կինոփառատոնի հրավերով վերջերս Հայաստան էր այցելել լեհաստանաբնակ ճանաչված հոգեբան, էքզիստենցիալ հոգեթերապևտ, փիլիսոփա և մշակութաբան Ալեքսի Կվատանիան։ Սա նրա առաջին այցելությունը չէր․ այս անգամ այցի նպատակը ոչ միայն «Ռոլան» կինոփառատոնի հոբելյանական՝ 20-րդ միջոցառմանը մասնակցելն էր, այլև Արցախից տեղահանված երեխաների հետ սեանս-հանդիպում անցկացնելը։ Ալեքսի Կվատանիայի հետ զրույցը, սակայն, հնարավոր չէր սահմանափակել 2-3 հարցի տիրույթում, քանի որ այդ հարցերն անխուսափելիորեն պիտի ուղղորդեին դեպի այլ թեմաներ՝ պատերազմներ, նոր աշխարհ, միջանձնային ու միջազգային փոխհարաբերություններ․․․

-Արցախցի երեխաների հետ շփվելիս առաջին հերթին ի՞նչը գրավեց Ձեր ուշադրությունը։

-Բառերը երբեմն չեն բավարարում զգացածն արտահայտելու համար, բայց կփորձեմ։ Նրանց աչքերում ասես դաջված էին այն ծանր փորձությունները, որոնցով անցել էին՝ պատերազմ, տեղահանություն, կորուստներ․․․ Եթե նրանց տեսնեի, օրինակ, Երևանում ծնված ու ապրած երեխաների խմբում, ապա անմիջապես կտարբերեի մյուսներից։ Նույն կերպ էլ կարողանում եմ «արևմտյան» մարդկանց անսխալ տարբերել «խորհրդային» մարդկանցից, և սա պարզապես դիմագիտությամբ առաջնորդվելու արդյունք չէ, սա շատ ավելին է։ Նրանց վաղաժամ հասունության հիմքում իրենց բաժին հասած ցավն ու սթրեսներն են։ Երեխաներն առհասարակ ամենաանկեղծ արարածներն են․ սկզբում նրանք ինձ լսում էին զգուշավոր հետաքրքրասիրությամբ, հետո, երբ վստահություն առաջացավ, անկեղծացան, ինչպես վաղեմի բարեկամի մոտ կանկեղծանային։

-Եթե մանուկներն ու դեռահասներն այդ տարիքում արդեն հասցրել են մեծահասակների պես կյանք ապրել՝ սթրեսային վիճակներով լի, հնարավո՞ր է նրանց՝ հոգեպես լիարժեք վերականգնումը, թե՞ հետևանքն անջնջելի է։

-Դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, թե մասնագետներն ինչպես կաշխատեն նրանց հետ։ Պատերազմն այնպիսի աղետ է, որ ի զորու է խեղելու նույնիսկ ամենադիմացկուն մեծահասակի ներաշխարհը, էլ չասենք երեխաների մասին։ Եթե հոգեբանական գրագետ ու նրբանկատ աշխատանք կատարվի, վերքը կսպիանա, ու ցավը զգալ չի տա, հակառակ դեպքում՝ այդ ցավը ողջ կյանքում կուղեկցի մարդուն։ Իրականում, իհարկե, երբեք չես կարող ճշգրիտ իմանալ, թե տվյալ իրադարձությունից հետո ինչ է կատարվում երեխայի գլխում, ինչպիսին է լինելու հետևանքների հստակ պատկերը։ Եվ սա վերաբերում է ոչ միայն պատերազմին։ Չէ՞ որ յուրաքանչյուր ընտանիք նույնպես ունենում է իր փոքրիկ «պատերազմը», որի ականատեսն է դառնում երեխան։ Վերջին երեք տարին ես աշխատում եմ ուկրաինացի երեխաների հետ, ովքեր նույնպես տեսել են պատերազմ, և նրանց պատմություններն ապրումակցման ու վերլուծության անսպառ նյութ են։ Պատերազմները հարատև չեն լինում, ինչ-որ պահի դրանք ավարտվում են՝ ի տարբերություն ընտանիքի, որը միշտ մեզ հետ է։ Հետևաբար, ոչ պակաս կարևոր է, որ, ինչ էլ կատարվի մեր շուրջը, մեր տան ներսում լինեն առողջ փոխհարաբերություններ, որոնք երեխայի լիարժեք զարգացման ու կայացման, կյանքի փորձություններին դիմակայել կարողանալու հիմքն են։ Այո՛, հիշողությունից ոչինչ հնարավոր չէ իսպառ ջնջել։ Պարզապես պետք է կարողանաս խնդիրն այնպես կարգավորել, որ երեխայի կյանքի հետագա բնականոն ընթացքին ոչինչ չխանգարի։

-Մանկահասակ երեխաների տարիքային խումբը և դեռահասների տարիքային խումբը հավասարապես սո՞ւր է արձագանքում այն իրադարձություններին, որոնք կարող են հոգեբանական տրավմաների պատճառ դառնալ։

-Նրանք արձագանքում են տարբեր կերպ, և ավելի փոքր տարիքի երեխաների պարագայում հոգեկան աշխարհին հասցված վնասն ավելի փոքր է, քան ավելի մեծերի՝ դեռահասների պարագայում։ Մանկահասակ երեխաներն առհասարակ ունեն ավելի ուժեղ իմունիտետ, մինչդեռ դեռահասներն առանց հարակից խնդիրների էլ, տարիքի բերումով, արդեն իսկ բարդ հոգեվիճակում են։ Հատկանշական է, որ պատերազմ ու տեղահանություն տեսած դեռահասների հետ զրուցելիս հաճախ լսում ես նույն խոսքերը․ իրենք ուզում են վերադառնալ տուն, եթե նույնիսկ այնտեղ մարտեր են ընթանում, ընդ որում՝ ուզում են վերադառնալ նախևառաջ հանուն իրենց ընկերների, հետո միայն՝ հանուն ընտանիքի և հարազատների։ Սա ևս բացատրելի է․ դեռահասները սովորաբար հասկացվածություն են գտնում ընկերական և ոչ թե ընտանեկան շրջապատում, այդ իսկ պատճառով տվյալ տարիքում ընկերները նրանց համար առաջնային դերակատարում են ունենում։ Պատերազմ տեսած երեխաները գրեթե միշտ ինքնամփոփ են․ եթե ճիշտ ժամանակին քայլեր չձեռնարկվեն, նրանք շատ արագ կարող են կորցնել հավատը կյանքի, ապագայի ու արդարության հանդեպ։ Չկանխվելու դեպքում այսպիսի հոգեվիճակն ավելի հասուն տարիքում կարող է հանգեցնել ներքին լիակատար ժխտողականության։ Հեռու չգնանք, դիտարկենք իմ անձնական օրինակը։ Ես 13 տարեկան էի, երբ իմ հայրենի Աբխազիայում պատերազմ սկսվեց, և տարիներ անց ես կազմեցի նույն փողոցում բնակվող մեր՝ «պատերազմի զավակներիս» ճակատագրերի վիճակագրությունը․ իմ 22 հասակակիցներից գերակշիռ մասը՝ 80 տոկոսը, այս կամ այն պատճառով հայտնվեց ազատազրկման վայրերում, որոշները վաղաժամ հեռացան կյանքից, մեծ մասն անբուժելիորեն տրվեց թմրամոլությանը․․․ Այս ամենը, իհարկե, պատերազմի ուղղակի կամ անուղղակի հետևանքն էր։ Նրանք ոչնչի չէին հավատում, հավատում էին միայն ուժի ու հաջողության «արկածախնդիր» գործոնին։

-Համամի՞տ եք, որ սա մերօրյա շարունակությունն է Առաջին և Երկրորդ աշխարհամարտերից հետո մի շարք գրողների՝ Հեմինգուեյի, Ֆիցջերալդի, Ֆոլքների, Սելինի, Ռեմարկի և այլոց ստեղծագործություններում արտացոլված «կորսված սերնդի»։

-Այո, միանշանակ։ Քանի դեռ կան պատերազմներն ու պատերազմների հետևանքները, «կորսված սերունդ» բնորոշումը, ցավոք, արդիական է լինելու։

-Փիլիսոփայությունը, հոգեբանությունն ու գրականությունը պատերազմը դիտարկում են նաև որպես լակմուսյան թուղթ՝ երևույթները, իրավիճակն ու մարդկանց ճշմարտապես, թափանցիկ արտացոլող։ Այդ քողազերծման արդյունքում սովորաբար ինչպիսի՞ պատկեր է գծագրվում։

-Իհարկե, այդ մասին շատ է գրվել ու խոսվել։ Այդուհանդերձ, փորձեմ ներկայացնել իմ տեսակետը պատերազմի ու դրա հետևանքով ձևավորված ընդհանուր պատկերի մասին։ Ըստ իս՝ մարդը պատերազմից ստանում է անմարդկայնության փորձառություն։ Ցանկացած պարագայում։ Իսկ պատկերը հետևյալն է․ տեղի է ունենում հստակ «դերաբաժանում», և դու պատերազմական իրողություններում հանդես ես գալիս կա՛մ որպես բռնության զոհ, կա՛մ որպես բռնություն գործադրող։ Միջինը չկա։ Երկու դեպքում էլ մարդուն սպառնում է նիհիլիզմով «հիվանդանալու» վտանգը։ Ինքս երկար ժամանակ պայքարել եմ այդ ախտից ապաքինվելու համար։ Իմ փրկությունը համարում եմ հրաշք, որի հիմքում այն արժեքներն էին, որոնք իմ մեջ սերմանվել էին դպրոցի, ընտանիքի, ինքնակրթության շնորհիվ։ Հիմա, երբ աշխատում եմ նույնպիսի փորձություններով անցած դեռահասների հետ, նրանց ասում եմ, որ իրենց լավագույն բարեկամն ու բժիշկը գրքերն են․ ընթերցելը, մտքերը թղթին հանձնելը՝ նույնիսկ այն պահերին, երբ մարդկային կյանքը հավասարեցված է զրոյի, երբ ցուրտ է, մութ է, երբ շուրջդ քաոս է։ Այս պահին հիշեցի Վիկտոր Ֆրանկլի «Կյանքին ասել ԱՅՈ» հրաշալի գիրքը, որը նույնիսկ ամենաանտանելի պայմաններում հոգեպես ու ֆիզիկապես ողջ մնալու և ՄԱՐԴ մնալու մասին մի բացառիկ պատմություն է։ Յուրաքանչյուր զինվորի կամ պատերազմ տեսած շարքային քաղաքացու պատմություն ինչ-որ առումով ընդհանրություն ունի այս գրքի հետ։ Ինչևէ, փաստն այն է, որ պատերազմն ինքնին ծանրագույն փորձություն է, որի բովում հայտնված մարդիկ նման են այս ու այն կողմ թռչող տաշեղների․ պատերազմը կա՛մ կոփում է նրանց, կա՛մ կոտրում։

-Որպես պատերազմ ու գաղթ տեսած անհատ և դրա հոգեբանական հետևանքներով զբաղվող մասնագետ՝ ի՞նչ տպավորություն ստացաք ընդամենը մի քանի տարի առաջ աղետաբեր պատերազմով անցած հայաստանյան հասարակությունից։ Ի՞նչ է մեզ հետ կատարվում՝ ըստ Ձեզ։

-Մարտունիում բնակություն հաստատած արցախցի ընտանիքների աչքերում ես տեսա առավելապես անհուսություն, որն, ընդհանուր առմամբ, այստեղ նկատում եմ ամենուր։ Նրանց հետ իմ հանդիպման նպատակը հենց այդ անհուսության «վարագույրը» բարձրացնելն էր, որպեսզի ուժ գտնեն նայելու իրենց ցավի պատնեշից այն կողմ երևացող աշխարհին, որտեղ կյանքը շարունակվում է։ Անհուսությունը սկիզբ է առնում նաև այն ժամանակ, երբ մարդուն թվում է, թե իրենից ոչինչ կախված չէ։ Ես ուզում էի, որ նրանք ուժ գտնեն վերստին դառնալու իրենց իսկ կյանքի «հեղինակը», կառուցողը, բարեփոխողը։ Ոչ թե հոսանքին հանձնված ապրելով, այլ գիտակցված գործելով ու իրենց պատկերացրած ապագան ծրագրելով։ Կարճ ասած՝ սեփական ուժերի հանդեպ հավատը վերականգնած։ Ինչ վերաբերում է համընդհանուր ապատիային, ապա դա հաճախ է պատահում աղետներից հետո՝ որպես հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման դրսևորում։ Թվացյալ անհոգությունը, անտարբերությունը ևս այդ դրսևորումներից են։ Երբ մարդը մեծ ցավ է զգում, նա հոգեպես ասես սառչում է, չի ուզում արձագանքել ոչնչին, չի ուզում հաղորդակցվել՝ դրանով իսկ իրեն պաշտպանելով իրականությունից։ Պետք է գիտակցել, որ սա բնական ու բացատրելի երևույթ է։ Հոգեբանության, հոգեթերապիայի հիմքում հենց անցյալը վերանայելն ու վերամշակելն է, այնուհետև նոր ընթացքով առաջ շարժվելը։ Կյանքը նման է անընդմեջ հոսքի, և տրավմա առաջացնող իրադարձությունները արգելակում են այդ հոսքն ու առհասարակ ժամանակը։ Մեր խնդիրը հոսքը վերականգնելն է։

-Եթե մատչելի լեզվով ներկայացնենք, ի՞նչ է էքզիստենցիալ հոգեթերապիան։

-Ֆրանկլը, ում հիշատակեցի, այս ուղղության առանցքային դեմքերից է։ Էքզիստենցիալիզմը որպես գեղարվեստական-փիլիսոփայական ուղղություն ձևավորվել է անցյալ դարասկզբին։ Նախքան էքզիստենցիալիզմի ծնունդը համարվում էր, թե մարդու բնության մեջ ի սկզբանե կա ինչ-որ ծրագիր, արժեքային համակարգ, որը կազմում է մարդկային էության անբաժանելի մասը, այսինքն՝ մարդը սոսկ արարած չէ։ Էքզիստենցիալիզմն ազդարարեց հակառակը․ ի սկզբանե կա պարզապես գոյությունը, մնացյալն ի հայտ է գալիս հետո, և մարդը, ինչպես դատարկ անոթը, լցվում ու ձևավորվում է իր գոյության ընթացքում։ Այսպիսով, էքզիստենցիալ հոգեթերապիայի հիմքում այն պնդումն է, որ մարդկանց բոլոր հոգեբանական խնդիրներն ունեն չորս արմատական պատճառ, և մարդն ամբողջ կյանքի ընթացքում փորձում է դրանք անտեսել կամ դրանցից թաքնվել․ առաջինն այն է, որ մարդը մահկանացու արարած է, երկրորդն այն է, որ մարդը միայնակ արարած է, երրորդը՝ մարդն ազատ է իր բոլոր ընտրություններում, չորրորդը՝ մարդն ինքն է սահմանում իր կյանքի իմաստը։ Թվում է, թե սրանք պարզ ճշմարտություններ են, որոնք գիտակից մարդը չի կարող չհասկանալ ու չընդունել, սակայն իրականում մարդը ներքուստ անընդհատ պայքարում է սրանց դեմ՝ ինքն իրեն չխոստովանելով, որ պայքարում է։ Հիմքում վախն է․ վախը, որ կյանքը մի օր ավարտվելու է, վախը, որ միայնակությունը չի կարող լրացվել որևէ միությամբ, վախը, որ պատասխանատվություն ես կրում քո ցանկացած ազատ ընտրության համար, վախը, որ այդպես էլ չես գտնի կյանքիդ իմաստը։ Էքզիստենցիալ հոգեթերապիան օգնում է ազատվել ներքին անելանելիության զգացումից, հաղթահարել բոլոր վախերը և պատասխանել անպատասխան թվացող հարցերին։

-Առաջին հերթին ի՞նչ խորհուրդներ եք տալիս այն ծնողներին ու մանկավարժներին, ովքեր խնդիր ունեն բարդ հոգեվիճակում գտնվող կամ անկառավարելի վարքագիծ դրսևորող երեխաների հետ։

-Ամենակարևորը՝ բացատրել, որ պատրաստ են լսել նրան։ Հասկացնել, որ պատրաստ են տրամադրել այն տարածությունը, ուր նա կարող է «տեղափոխել» իրեն տանջող ցավը։ Այսքանն անելու համար ամենևին պարտադիր չէ գերարհեստավարժ մեկը լինել․ բավարար է պարզապես անկեղծ լինել, դատավորի ու դատապարտողի կեցվածք չընդունել։ Այդ կերպ քաջալերում ես, որ դիմացինն էլ անկեղծանա և շրջանցի օտարության պատը։ Չէ՞ որ ինքն էլ է տանջվում այդ պատի առկայությունից։ Անձին լսել կարողանալը, նրա վստահությանն արժանանալը առաջին ամենակարևոր քայլն է նրան օգնելու ճանապարհին։ Առհասարակ, երեխային ճիշտ դաստիարակելու համար նրան պետք է ապահովել ազատության ճիշտ չափաբաժնով։ Արգելված թեմաներ, որոնք մնում են նրա լռության պատի ետևում, չպիտի լինեն։ Ճիշտ ուղղորդվող ազատությունն անպայման հանգեցնում է դրական արդյունքի։

                                                                                                    հարցազրույցը՝ Անուշ Բաբայանի

լուսանկարները՝ Գրիգոր Արզումանյանի