Նրա իմաստնության բանալին հենց դա է՝ ոչ միայն ի՛նչ ասես, այլև ինչպե՛ս ասես։
Զուգահեռներ
Ստեղծագործողի ուղին իր բարդ ռելիեֆն է գծագրում արվեստի քարտեզի վրա։ Նրանցից յուրաքանչյուրն այդ քարտեզին ավելացնում է աշխարհներ, որոնցից ոչ մեկը չի կրկնում մյուսին, թեպետև գծագրված են Արվեստ կոչվող մոլորակի տարածքում։ Երբեմն նրանք, լինելով, օրինակ, Գրականության մայրցամաքից, իրենց քաղաքները կառուցում են Կինոյի մայրցամաքում, կամ, լինելով Երաժշտության մայրցամաքից, իրենց տաճարները կառուցում են Թատրոնի մայրցամաքում։ Այդպիսիների համար միշտ նեղ է սեփական տարածքը, նրանք ուզում են կառուցել ամենուր, գեղեցկացնել ամենուր, հետքեր թողնել ամենուր։ Այդպիսիներին տեղին է անվանել Վերածննդի դարաշրջանի ժառանգներ, քանզի բնության կողմից օժտված են բազմակողմանի տաղանդներով ու հետաքրքրություններով և կարող են ինքնարտահայտվել միաժամանակ մի շարք ասպարեզներում։ Կարճ ասած՝ այդպիսին էր Աբաս Քիարոսթամին՝ ռեժիսոր, սցենարիստ, պրոդյուսեր, բանաստեղծ, լուսանկարիչ, նկարիչ, դիզայներ․․․ թերևս, նույնիսկ սա ամբողջական ցանկը չէ։ Ի վերջո, նա «պարզապես» փիլիսոփա էր։ Արվեստում իրենց ինքնարտահայտումը գեղանկարչության միջոցով սկսած ռեժիսորները փոքրաթիվ չեն՝ Դևիդ Լինչ, Փիթեր Գրինուեյ, Թերրի Գիլիամ, Դերեկ Ջարմեն և, իհարկե, Ակիրա Կուրոսավա։ Գեղանկարչությամբ զբաղվել են նաև Միքելանջելո Անտոնիոնին, Եժի Սկոլիմովսկին, Ժան Կոկտոն, Սերգեյ Բոնդարչուկը, Սերգեյ Փարաջանովը և այլք։ Տարբեր էություններ, տարբեր ձեռագրեր, հոգու տարբեր անդունդներ ու բարձունքներ․․․ Քիարոսթամիի ոճն ամբողջությամբ ներծծված է փիլիսոփայականությամբ ու ազնվականությամբ՝ զուսպ, իմաստուն, դիպուկ ու սակավախոս․ նա միշտ և ամենուր թվում է անսահմանորեն միայնակ, միևնույն ժամանակ՝ նա բարձր էսթետիզմով լի մարդասեր է։ Նրա ներքին ազատությունն այնքան մեծ է, որ կարողանում է բնականորեն ներդաշնակվել ցանկացած միջավայրին ու իրականությանը՝ երբեք չկեղծելով և միշտ ի զորու լինելով տեղ հասցնել իր ասելիքը։ Նրա իմաստնության բանալին հենց դա է՝ ոչ միայն ի՛նչ ասես, այլև ինչպե՛ս ասես։ Խոսես ցածրաձայն, գրեթե շշունջով, բայց այնպես, որ խոսքդ իր ազդեցիկությամբ լսելի լինի բոլորին, և ոչ ոք չկարողանա հակաճառել։Քիարոսթամին, ի տարբերություն այլոց, կարիք չունի ճոխ բառերի ու վառ գույների․ բառի ու գույնի աղմկոտությունը, թվում է, նրան կշեղեր մաքուր բովանդակությունից։ Այդպիսին են նրա լուսանկարները՝ գրեթե գունազուրկ ու մշուշոտ, այդպիսին է նրա պոեզիան՝ սակավատող ու սակավաբառ, բայց մինչև հոգու խորքը ներթափանցող, ինչպես ճապոնական թանականերն ու հոկկուները։ Այդպիսին են նաև նրա ֆիլմերը, եթե նույնիսկ ունեն գույներ։
Կադրի պոեզիան
Քիարոսթամիի վերջին՝ 2017թ․-ին նկարահանված և Կաննի կինոփառատոնում արդեն նրա մահից հետո առաջին անգամ ցուցադրված «24 կադր» ֆիլմում նա ազատագրված է նույնիսկ սցենարի ու սյուժեի դասական կաղապարներից՝ ամբողջովին հանձնվելով փորձարարության տարերքին, որտեղ իշխում են միայն պատկերը, ակնարկն ու երաժշտությունը։ Խոսքեր չկան․ նա այլևս ասելիք չունի, քանզի ամեն ինչ ասված է։ «Մնացյալը լռություն է»,- կամփոփեր շեքսպիրյան Համլետը։ «24 կադրը», իրավամբ, Քիարոսթամիի ամբողջ կյանքի ու գործի ամփոփումն է, նրա հրաժեշտն իր հանդիսատեսին ու իր ստեղծած հերոսներին։ Այս ֆիլմի առանցքում հերոսը չէ, այլ բնությունը՝ անաղարտ, քաղաքակրթությունից վեր, հավերժական։Պատահական չէ, որ Քիարոսթամին իր ֆիլմը սկսում է Պիտեր Բրեյգել-ավագի «Որսորդները ձյան վրա» կտավով (1565թ․)՝ մի ստեղծագործություն, որն ուղղակիորեն ու անուղղակիորեն երևում է նաև Անդրեյ Տարկովսկու «Սոլյարիս» և «Հայելի» ֆիլմերում։ Կտավում խոր ձմեռ է, որը միջնադարում համարվում էր որսի սեզոն։ Բրեյգելը, ինչպես և Քիարոսթամին, զուսպ է իր արտահայտչամիջոցներում, նա համայնապատկերը դիտում է բարձրից, սակայն՝ նույնիսկ մանրագույն դետալները չանտեսելով։ Սա իրապես Արարչի հայացք է։ Այդ մշտարթուն հայացքի ներքո գյուղակն ապրում է իր առօրյա կյանքով․ առաջին պլանում որսորդներն են, ավելի հեռվում՝ սահադաշտը, ձյունածածկ կառույցներն ու լեռները։ Այդուհանդերձ, չնայած թվացյալ խաղաղությանն ու անհոգությանը, ինչ-որ չարագուշակ շունչ կա այս կտավում։ Ինչպես Բրեյգելը, ով ստեղծել է տարվա եղանակները պատկերող շարք՝ 6 կտավից բաղկացած, ինչպես Վիվալդին է արարել իր «Տարվա եղանակները», նույն կերպ էլ Քիարոսթամին իր ֆիլմում սահուն անցում է կատարում տարվա մի եղանակից մյուսը՝ ցուցադրելով բնության հանդարտ շրջապտույտն ու կերպարանափոխությունը։ Ֆիլմի առաջին կադրում կտավը հանկարծ կենդանություն է առնում․ ծխնելույզը ծուխ է արձակում, ձյուն է տեղում, կենդանական աշխարհի շարժ է նկատվում․․․ միայն մարդիկ են մնում անշարժ, քանզի նրանք ապրում են պահի մեջ, պահի համար։Ինչո՞ւ «24 կադր»։ 24 կադրի սխեման Քիարոսթամին օգտագործել է իր սահմանած ժամանակային տիրույթում՝ գրեթե 2-ժամանոց ֆիլմը կադր-դրվագների բաժանելով և գեղանկարչական կտավ հիշեցնող պատկերների միջոցով մատնանշելով կյանքի վաղանցիկությունն ու դանդաղեցված արագությունը։ Կյանքն ասես սահում է մեր մատների արանքով ու ձուլվում հավերժությանը․ մենք ապրում ենք ասես դրվագներով, իսկ այն ամենը, ինչը շաղկապում է դրվագները, հաճախ մատնվում է մոռացության։ Մնում են հուշերի պատառիկները, զգացողությունները, տպավորությունները․․․
Դետալներ
Ֆիլմի 2-րդ կադր-դրվագով սկիզբ է առնում հուշերի շղթան՝ հին տանգոյի հնչյունների ուղեկցությամբ։ Մեքենայի ապակուց այն կողմ ձիերի սիրախաղն է ձյունածածկ դաշտում։ Իջնող ապակին ասես վերացնում է ժամանակի պատնեշը երկու իրականության՝ անցյալի ու ներկայի միջև․ այլոց սերը սեփական սերն է հիշեցնում։ Ապա մեքենան շարժվում է առաջ՝ դեպի ուրիշ դրվագներ։ 3-րդ կադր-դրվագը հուշ չէ, այլաբանություն է՝ վերստին կենդանական աշխարհի միջոցով պատկերված․ նախիրը շարժվում է ծանրաքայլ ընթացքով, և ընդհանուրից առանձնացած մեկը ամենավերջում հարկադրված միանում է մյուսներին։ Այս նույն թեման լեյտմոտիվի պես ներկայացվում է նաև 19-րդ դրվագում։ 4-րդ կադր-դրվագում ռեժիսորը եղջերուների օրինակով է ցույց տալիս միայնակ արարածի փրկությունը ցեղակիցներին միանալու միջոցով, իսկ 5-րդ, 10-րդ, 11-րդ և 13-րդ կադր-դրվագներում հաստատում է այդ ճշմարտությունը․ անպաշտպան թույլը զոհաբերվում է ուժեղին, եթե լրիվ մենակ է։ Նույն լեյտմոտիվն անցնում է նաև 17-րդ և 18-րդ դրվագներով։ 6-րդ կադր-դրվագը վերստին հուշերի շարքից է․ սպասում խորհրդանշող բաց պատուհանը, Չիո-Չիո-Սանի արիան Պուչինիի «Մադամ Բատերֆլայ» օպերայից, միավորվող, ապա միմյանցից բաժանվող թռչնակները․․․ կորսված սերը։ Միայնության ու սպասումի թեման այլաբանորեն ներկայացվում է նաև 7-րդ, 8-րդ և 16-րդ կադր-դրվագներում։ 9-րդ կադր-դրվագում առաջին անգամ երևում են գույներ․ դրանք սիրո պարգևած, թեկուզ կարճատև, երջանկությունն են խորհրդանշում։ Եվ վերստին հերոսը մարդն է․ 12-րդ դրվագում նա, ինչպես նախորդիվ, անտեսանելիորեն ներկա է՝ վերստին միայնակ, Շուբերտի «Ավե Մարիայի» հնչյուններով պարուրված։ 14-րդ դրվագում ասես ստանում ենք պատասխանը այն հարցի, թե արդյո՞ք նա, ում սպասում էին, եկավ։ Տեսնում ենք մեքենայի կանգ առնելը պատուհանի մոտ։ Կյանքի բոլորովին նոր իրողություն է պատկերվում 15-րդ կադր-դրվագում։ Հանկարծ երևում է Էյֆելյան աշտարակը, որի դիմաց կանգնած են արևելյան գունագեղ հագուստով տղամարդիկ ու կանայք, վերջիններս՝ գլխաշորերով։ Նրանք, չնկատելով անցուդարձ անող տեղացիներին, նայում են մեկ ուրիշ մշակույթի խորհրդանիշ հանդիսացող աշտարակին։ Անցորդ կինը, կիթառն ուսին, երգում է հանրահայտ «Մեռած տերևները» երգը (հեղինակներ՝ Ժակ Պրևեր, Ժոզեֆ Կոսմա), բայց նրանք ասես անհաղորդ են շուրջը կատարվող ամեն ինչի հանդեպ։ 20-րդ կադր-դրվագում նորից երևում է տունը, սակայն տերը դեռևս անտեսանելի է մեզ համար։ 21-րդում ևս նա չի երևում, սակայն լսվում են ոտնաձայները, կողպվող դռան ձայնը, ավարտի ակնարկը։22-րդ կադր-դրվագում այլաբանությունը նոր շեշտադրում է ստանում․ ծովափնյա ձյունածածկ քարերի մեջ ծածանվող դրոշի տակ նստած թռչնակն այնքան է հալածվում կատաղի շան կողմից, որ հեռանում է։ Սակայն շունը չի հանդարտվում այնքան ժամանակ, մինչև դրոշն ընկնում է։ 23-րդ դրվագում չորացած ծառերի անկումը խորհրդանշում է նոր կյանքի սկիզբը․ գարուն է, և շուրջն ամեն ինչ փոփոխվում է զարթոնքին ընդառաջ։
Ի վերջո, 24-րդ եզրափակիչ կադր-դրվագում երևում է մարդը։ Նա քնած է համակարգչի առջև։ Գիշերային աղոտ լույսով լի այս սենյակում մեզ ամեն ինչ ծանոթ է թվում՝ պատուհանը, կահավորումը, դրսում՝ ծառերն ու քամին։ Անծանոթ է միայն մարդը, սակայն այդպե՞ս է արդյոք․ նա տեսանելի չէր, բայց տեսանելի էին նրա կյանքը, ապրումները, հուշերը, նրա գլխում ծնված երևակայական ու իրական պատկերները։ Նա, կարծես, ի սկզբանե ապրում էր զուգահեռ իրականություններում։ Նույնիսկ հիմա, երբ քնած է՝ գլուխը սեղանին, մյուս իրականությունը նրա հետ է․ չանջատված համակարգչի էկրանին քարացել է մի կադր հին ֆիլմից։ Գուցեև՝ 25-րդ գաղտնի կադրը։ Այդ կադրում տղամարդն ու կինը համբուրվում են։ Այլևս չկա ժամանակ․ կա միայն ակնթարթ-հավերժությունը, որն այդպիսին է դառնում սիրո շնորհիվ։ Լուսաբացը հստակեցնում է պատկերը, և որպես ռեժիսորի հավերժական սիրով լի հրաժեշտի հաստատում՝ հնչում է «Սերը երբեք չի մեռնում» երգը՝ Էնդրյու Լլոյդ Վեբերի «Հիսուս Քրիստոս գերաստղը» ռոք-օպերայից։Անուշ Բաբայան
լուսանկարները՝ film.ru կայքից
COMMENTS