Թեպետ ֆիլմը բարձրացավ մեծ էկրաններ և ունեցավ դիտումների բարձր ցուցանիշ, այն լայն լսարանի համար չէ։
Զարմանալի չէ, որ Ալասդեր Գրեյի
«Խեղճ դժբախտները» վեպը ցնցեց աբսուրդի ժանրի մերօրյա փառահեղ ռեժիսորներից մեկին՝
Յորգոս Լանտիմոսին, կարծես վեպը ստեղծվել էր հենց նրան հանձնելու համար, որպեսզի
իր ամբողջ ռեժիսորական տաղանդը կիրառի այն էկրանավորելիս։ Լանտիմոսը հերթական անգամ աբսուրդի ժանրի սիրահարների աչքերում
ամրապնդեց իր՝ որպես մեծության, համբավը։ Նրա ֆիլմերը առավել քան հետաքրքիր են, նրա
յուրահատուկ մտածողությունն ու ռեժիսորական հայացքը թույլ են տալիս նույնիսկ ամենատհաճ տեսարանները ներկայացնել առավելագույնս էսթետիկ
ու գրագետ։ Այս անգամ ևս նա չդավաճանեց
իրեն արդեն իսկ բնորոշ ոճային առանձնահատկություններին․ տարօրինակ կերպարներ, գեղեցիկ տեսարաններ, գույներ և հիասքանչ
սաունդթրեք․․․
Ֆիլմը պատմում է մի կնոջ մասին, ով տղամարդկային դաժանությունից փախչելով դեպի ազատություն՝ կատարում է փոքրոգի քայլ, ամենամեծ վախկոտությունը՝ նախընտրելով կարճ ուղին, հաղթելու համար «մարդ» կոչվող կենդանուն, իրեն հանձնելով ծովի գեղեցիկ ընդերքին։ Փոքրիկ ու ստրկամիտ քայլ դեպի մահ՝ հոգուն ու մտքին ազատության տալու և իրեն բաժին հասած դժվարությունների վերջակետը դնելու համար։ Իհարկե, հերոսուհին չէր էլ կարող ենթադրել, որ ազատելով հոգին «կյանքի մահ» համարվող անազատության ճիրաններից՝ սեփական մարմինը հանձնում է նոր փորձության․ ապրել ուրիշի հոգով, այո՛, հոգով։ Այստեղ, սակայն, «ուրիշ» դերանունը ոչ այնքան տեղին է, որովհետև այդ ուրիշը նրա արգանդում ձևավորված պտուղն է, ով կամ կհաղթահարեր այդ քավարանը, կամ կգնար իր համար կանխամտածված դժոխքը՝ արդարացնելով մոր թուլամիտ վարքը։
Գիտնական Գոդվին Բաքսթերը գտնում է հղի կնոջ խեղդված դի և բերում է դիահերձման։ Հետագայում նա խոստովանում է, որ «հազվադեպ կարելի է հանդիպել այնպիսի դիակների, որոնց մեջ կլինի թեկուզ կենդանության ստվեր․ կնոջ մարմինը գրեթե չէր սառչել, զարկերակը չկար՝ նրան կարելի էր վերադարձնել դեֆիբլիրյատորի միջոցով», և այն պնդմանը, թե ինքը կարող էր փրկել կնոջ կյանքը, նա պատասխանում է գիտնականին բնորոշ սառնասրտությամբ․ «Ես չգիտեի, թե այդ կինն ինչու էր այդ քայլին դիմել, ինչեր էին եղել նրա կյանքում, որ նա կյանքին հրաժեշտ էր տվել մեկընդմիշտ: Իսկ ապրելու դեպքում էլ նրան՝ որպես ինքնասպանություն գործող անձի, սպասվում էին հոգեբուժարանն ու անընդհատ դառը կյանքը»։ Այս ամենը ֆիլմում Բաքսթերն ասում է իր ուսանողներից մեկին, ում վստահել էր Բելլայի առաջընթացների մասին գրանցումները, և ով այդ ընթացքում հասցրել էր սիրահարվել մանկամիտ աղջկան: Այս պատճառաբանությամբ էլ «բարի կամք» դրսևորած գիտնականն արդարացրեց ու հիմնավորեց իր գիտափորձը, այն է՝ կենդանի պտղի ուղեղը տեղադրել մեռած, անկենդան մոր գլխում:
Ֆիլմը կինոսերների կողմից բարձր գնահատվեց նախևառաջ կերպարների չափազանց խոր հոգեբանական դիմանկարների կերտման համար․ մաքուր հոգեբանություն՝ առանց ավելորդ գրոտեսկի։ Այո, նկատվում է կերպարների արտաքին հատկանիշների ընդգծում, որը դերասանական հրաշալի խաղի շնորհիվ այնքան բնական է ընկալվում, որ դիտողի աչքում չի թողնում որևիցե խաբկանքի զգացողություն: Ֆիլմն ինքնին հետաքրքրական է ու դիտարժան՝ անկախ այստեղ առկա ֆանտաստիկ երանգներից ու «շեղումներից»․ ինչպես Լանտիմոսի մնացած ֆիլմերում է, այստեղ նույնպես շեշտը դրված է կյանքը ճանաչելու, սոցիումի և անհասկանալի էգոցենտրիզմի, անտարբերության դեմ կռիվ տալու և այս ամենը մեկ ամբողջության մեջ դիտարկելու վրա:
Այստեղ ցուցադրված են կյանքի փուլերը․ ինչպես է երեխան աճում մանկական թոթովանքից մինչև սեռահասունացում և զարգանում մինչև հասուն տարիք։ Մենք տեսնում ենք, թե ինչպես է Բելլան փորձում ճանաչել աշխարհը, սիրահարվում, սիրահարված աղջնակից վերածվում է կրքոտ սիրուհու, սիրուհուց էլ՝ դեպի կրթությունն ու գիտությունը հակված մարմնավաճառուհու։ Անցնելով կյանքի այս բոլոր փուլերը՝ Բելլան կարողանում է լուծել նաև մոր վրեժը՝ ստրկացնելով տականքին, ով պատճառ էր դարձել կնոջ ինքնասպանությանը։ Այո, պարզապես կնոջ, որովհետև մենք չենք տեսնում Բելլայի դուստրական վերաբերմունքն իր մոր նկատմամբ․ մենք տեսնում ենք նրա տառապանքը դաժանության, սոցիումի անտարբերության պատճառով, ինչից ենթադրվում է, որ նա պաշտպանն է առհասարակ բոլոր անպաշտպանների։
Ահա, մարդն ամբողջությամբ ամփոփված է Բելլայի կերպարում։ Որքան էլ աբսուրդն ու ֆանտաստիկ տարրերը ներառված են ֆիլմում, սակայն, իրատեսությունից չհեռանալով, ի՞նչ է մարդը, եթե ոչ այն, ինչ տեսնում ենք Բելլայի կերպարում։ Եվ մի՞թե չկա այլիմաստություն գիտնականի կերպարում․ չէ՞ որ, եթե անտեսում ենք ֆանտաստիկ տարրերը, նա նույնպես ունի դերային պատկանելություն, այն է՝ ծնողը: Նա ընդօրինակում է իր հորը, նա հաղթում է հորը և իր մանկության տրավման, որը քարշ էր տվել իր հետ ամբողջ կյանքում։ Նրա հայրը նույնպես գիտնական էր, և նա եղել էր հոր գիտափորձերի զոհը, Գոդվինի արտաքինը դեֆորմացվել էր գիտափորձերի հետևանքով։ Ստեղծելով Բելլային՝ նա սիրեց իր ստեղծածը՝ հիանալով նրա յուրաքանչյուր փոքրիկ առաջընթացով, նա փայփայում էր աղջկան, ինչպես ծնողը զավակին՝ փորձելով հեռու պահել աշխարհի դաժանություններից և դժվարություններից․․․ Սակայն, վերջիվերջո, բաց է թողնում նրան հենց իրական ծնողի նման՝ սրտի կսկիծով, բայց հոգատարությամբ և հույսով, որ Բելլան կկարողանա ինքն իրեն պաշտպանել, լինել ապահով, սիրել ու սիրվել։ Եվ Գոդվինը՝ որպես գիտնական, հաղթում է հորն իր սիրելու ունակությամբ։ Իսկ Բելլան հաղթում է մորը՝ ուժեղ կին լինելու իր ունակությամբ։
Ֆիլմը պատմում է մի կնոջ մասին, ով տղամարդկային դաժանությունից փախչելով դեպի ազատություն՝ կատարում է փոքրոգի քայլ, ամենամեծ վախկոտությունը՝ նախընտրելով կարճ ուղին, հաղթելու համար «մարդ» կոչվող կենդանուն, իրեն հանձնելով ծովի գեղեցիկ ընդերքին։ Փոքրիկ ու ստրկամիտ քայլ դեպի մահ՝ հոգուն ու մտքին ազատության տալու և իրեն բաժին հասած դժվարությունների վերջակետը դնելու համար։ Իհարկե, հերոսուհին չէր էլ կարող ենթադրել, որ ազատելով հոգին «կյանքի մահ» համարվող անազատության ճիրաններից՝ սեփական մարմինը հանձնում է նոր փորձության․ ապրել ուրիշի հոգով, այո՛, հոգով։ Այստեղ, սակայն, «ուրիշ» դերանունը ոչ այնքան տեղին է, որովհետև այդ ուրիշը նրա արգանդում ձևավորված պտուղն է, ով կամ կհաղթահարեր այդ քավարանը, կամ կգնար իր համար կանխամտածված դժոխքը՝ արդարացնելով մոր թուլամիտ վարքը։
Գիտնական Գոդվին Բաքսթերը գտնում է հղի կնոջ խեղդված դի և բերում է դիահերձման։ Հետագայում նա խոստովանում է, որ «հազվադեպ կարելի է հանդիպել այնպիսի դիակների, որոնց մեջ կլինի թեկուզ կենդանության ստվեր․ կնոջ մարմինը գրեթե չէր սառչել, զարկերակը չկար՝ նրան կարելի էր վերադարձնել դեֆիբլիրյատորի միջոցով», և այն պնդմանը, թե ինքը կարող էր փրկել կնոջ կյանքը, նա պատասխանում է գիտնականին բնորոշ սառնասրտությամբ․ «Ես չգիտեի, թե այդ կինն ինչու էր այդ քայլին դիմել, ինչեր էին եղել նրա կյանքում, որ նա կյանքին հրաժեշտ էր տվել մեկընդմիշտ: Իսկ ապրելու դեպքում էլ նրան՝ որպես ինքնասպանություն գործող անձի, սպասվում էին հոգեբուժարանն ու անընդհատ դառը կյանքը»։ Այս ամենը ֆիլմում Բաքսթերն ասում է իր ուսանողներից մեկին, ում վստահել էր Բելլայի առաջընթացների մասին գրանցումները, և ով այդ ընթացքում հասցրել էր սիրահարվել մանկամիտ աղջկան: Այս պատճառաբանությամբ էլ «բարի կամք» դրսևորած գիտնականն արդարացրեց ու հիմնավորեց իր գիտափորձը, այն է՝ կենդանի պտղի ուղեղը տեղադրել մեռած, անկենդան մոր գլխում:
Ֆիլմը կինոսերների կողմից բարձր գնահատվեց նախևառաջ կերպարների չափազանց խոր հոգեբանական դիմանկարների կերտման համար․ մաքուր հոգեբանություն՝ առանց ավելորդ գրոտեսկի։ Այո, նկատվում է կերպարների արտաքին հատկանիշների ընդգծում, որը դերասանական հրաշալի խաղի շնորհիվ այնքան բնական է ընկալվում, որ դիտողի աչքում չի թողնում որևիցե խաբկանքի զգացողություն: Ֆիլմն ինքնին հետաքրքրական է ու դիտարժան՝ անկախ այստեղ առկա ֆանտաստիկ երանգներից ու «շեղումներից»․ ինչպես Լանտիմոսի մնացած ֆիլմերում է, այստեղ նույնպես շեշտը դրված է կյանքը ճանաչելու, սոցիումի և անհասկանալի էգոցենտրիզմի, անտարբերության դեմ կռիվ տալու և այս ամենը մեկ ամբողջության մեջ դիտարկելու վրա:
Այստեղ ցուցադրված են կյանքի փուլերը․ ինչպես է երեխան աճում մանկական թոթովանքից մինչև սեռահասունացում և զարգանում մինչև հասուն տարիք։ Մենք տեսնում ենք, թե ինչպես է Բելլան փորձում ճանաչել աշխարհը, սիրահարվում, սիրահարված աղջնակից վերածվում է կրքոտ սիրուհու, սիրուհուց էլ՝ դեպի կրթությունն ու գիտությունը հակված մարմնավաճառուհու։ Անցնելով կյանքի այս բոլոր փուլերը՝ Բելլան կարողանում է լուծել նաև մոր վրեժը՝ ստրկացնելով տականքին, ով պատճառ էր դարձել կնոջ ինքնասպանությանը։ Այո, պարզապես կնոջ, որովհետև մենք չենք տեսնում Բելլայի դուստրական վերաբերմունքն իր մոր նկատմամբ․ մենք տեսնում ենք նրա տառապանքը դաժանության, սոցիումի անտարբերության պատճառով, ինչից ենթադրվում է, որ նա պաշտպանն է առհասարակ բոլոր անպաշտպանների։
Ահա, մարդն ամբողջությամբ ամփոփված է Բելլայի կերպարում։ Որքան էլ աբսուրդն ու ֆանտաստիկ տարրերը ներառված են ֆիլմում, սակայն, իրատեսությունից չհեռանալով, ի՞նչ է մարդը, եթե ոչ այն, ինչ տեսնում ենք Բելլայի կերպարում։ Եվ մի՞թե չկա այլիմաստություն գիտնականի կերպարում․ չէ՞ որ, եթե անտեսում ենք ֆանտաստիկ տարրերը, նա նույնպես ունի դերային պատկանելություն, այն է՝ ծնողը: Նա ընդօրինակում է իր հորը, նա հաղթում է հորը և իր մանկության տրավման, որը քարշ էր տվել իր հետ ամբողջ կյանքում։ Նրա հայրը նույնպես գիտնական էր, և նա եղել էր հոր գիտափորձերի զոհը, Գոդվինի արտաքինը դեֆորմացվել էր գիտափորձերի հետևանքով։ Ստեղծելով Բելլային՝ նա սիրեց իր ստեղծածը՝ հիանալով նրա յուրաքանչյուր փոքրիկ առաջընթացով, նա փայփայում էր աղջկան, ինչպես ծնողը զավակին՝ փորձելով հեռու պահել աշխարհի դաժանություններից և դժվարություններից․․․ Սակայն, վերջիվերջո, բաց է թողնում նրան հենց իրական ծնողի նման՝ սրտի կսկիծով, բայց հոգատարությամբ և հույսով, որ Բելլան կկարողանա ինքն իրեն պաշտպանել, լինել ապահով, սիրել ու սիրվել։ Եվ Գոդվինը՝ որպես գիտնական, հաղթում է հորն իր սիրելու ունակությամբ։ Իսկ Բելլան հաղթում է մորը՝ ուժեղ կին լինելու իր ունակությամբ։
Անկախ կինոդիտողի ինտելեկտուալ մակարդակից՝ նրա գլխում առաջանում է «կոգնիտիվ խանգարում»։ Այն գիտակցումը, որ մոր մարմնում է ապրում դուստրը, մեծամասնության մեջ առաջացնում է տհաճություն, հակակրանք ֆիլմի նկատմամբ։ Չէ՞ որ երևույթն ինքնին անհասկանալի է, հատկապես՝ այն ժամանակ, երբ մենք տեսնում ենք Բելլայի բազմաթիվ սեռական կապերը։ Հանուն արդարության պետք է նշել, որ թեպետ ֆիլմը բարձրացավ մեծ էկրաններ և ունեցավ դիտումների բարձր ցուցանիշ, այն լայն լսարանի համար չէ, որովհետև չունի ուսուցողական կամ դաստիարակչական բնույթ, ավելին՝ որոշակի ճանաչողական, իմացական բացեր ունեցող լսարանի առկայության դեպքում այն կարող է առաջացնել հոգեբանական դիսկոմֆորտ կամ մոլորություն։ Օրինակ, ցուցադրելով Բելլայի նուրբ ու բարի հոգին՝ հետագայում արդարացվում է նրա անհավասարակշիռ վարքագիծը, կամ՝ անմնացորդ սիրո դիտանկյունից արդարացվում է բժիշկ-գիտնականի արարքն իր ստեղծած Բելլայի նկատմամբ, և անտեսվում է այն փաստը, որ կնոջ կյանքը փրկելու փոխարեն, այնուամենայնիվ, նա կատարեց գիտափորձ։ Չէ՞ որ, եթե նա արդարացնում է իր արարքը, թե՝ կնոջը փրկել է հոգեբուժարանի ճիրաններից և հետագա հալածանքներից, մի՞թե Բելլային նույնը չէր սպասվում, եթե նրան հայտնաբերեին սկզբնական ինֆանտիլ հոգեվիճակով: Ի վերջո, մենք ունենում ենք պատկեր, որտեղ, այո, պատժվում է չարը: Սակայն…
Ակներև է, որ Բելլան պետք է շարունակեր «հոր» ժառանգությունը: Բժշկության մեջ կատարելով գիտափորձ հարազատ հորը պատժելու համար՝ նրան վերածում է կենդանու: Ինչպես հոգեբանությունում է ընդունված, Բելլան անձնական կյանքում ընտրությունը կատարեց հօգուտ իրեն որպես հայր ընդունած Բաքսթերի մարդկային հատկանիշները կրող ուսանողի, այլ ոչ այն սիրեկանի, ով իր թույլ ու անհավասարակշիռ վարքագծով մեզ հիշեցնում է Բելլայի կենսաբանական հորը: Այստեղ ամեն մի փոքրիկ նրբերանգը տրամաբանված է մարդկային հոգեբանությամբ, սակայն Լանտիմոսը այս դեպքում նույնպես չի զսպում իր կիրքը կենդանիների նկատմամբ՝ ֆիլմն ավարտելով հենց այն կադրերով, որտեղ մարդիկ կենդանիներ են: Արդարությունը վերականգնվում է միայն հերոսուհու համար: Դիտողը գոհ է, որ մեղավորները պատժված են: Սակայն այս ավարտը քարոզ է անօրինականության և ոչ մի դեպքում՝ խղճի ու մարդկային սխալների ուղղման:
Սոֆյա Սողոյան
COMMENTS