«Իմ կարծիքով՝ կինոն Էվրիդիկեն է, իսկ գրականությունը՝ Օրփեոսը: Էվրիդիկեն ասաց Օրփեոսին. «Չշրջվե՛ս»: Բայց Օրփեոսը շրջվեց, ինչի պատճառով էլ Էվրիդիկեն մահացավ: Մնացյալ ողջ կյանքի ընթացքում Օրփեոսը գումար է վաստակում՝ Էվրիդիկեի մահվան մասին գրքեր հրատարակելով»: Ժան-Լյուկ Գոդար
1․ Ժան Կոկտո (1889-1963)
«Բանաստեղծի արյունը» (1932), «Գեղեցկուհին և հրեշը» (1946) , «Օրփեոս» (1950)
20-րդ դարը արվեստի պատմության շրջադարձային փուլերից էր, իսկ «կորուսյալ սերնդի» առաջին շարքերում կանգնած էր Ժան Կոկտոն: Նա նախևառաջ հայտնի էր որպես բանաստեղծ և դրամատուրգ: Կոկտոյի պիեսները բազմիցս բեմադրվել են ֆրանսիական թատրոններում, բացի այդ, նրա լիբրետոյի հիման վրա և Պաբլո Պիկասոյի ստեղծած դեկորներով ու նկարազարդումներով, 20-րդ դարասկզբի ամենահեղափոխական կոմպոզիտորներից մեկը՝ Էրիկ Սատին, հանրությանն է ներկայացրել իր «Շքերթ» բալետը, որը սկանդալային արձագանքի է արժանացել: Կոկտոյի՝ երաժշտությամբ տարվածության մասին խոսելիս բավարար է միայն նշել, որ երաժշտական ներդաշնակությունը նրա ստեղծագործությունների անբաժան մասն է կազմում, և ընթերցողը հաճախ չի կարողանում ստույգ ասել՝ արդյոք գի՞րք է կարդում, թե՞, օրինակ, Ստրավինսկի ունկնդրում: 1930-ականների սկզբին Կոկտոն սկսեց նկարահանել ֆիլմեր, որոնց սյուժեի հիմքում իր իսկ պիեսներն էին: Նրա ստեղծագործություններն էկրանավորվել են այնպիսի ռեժիսորների կողմից, ինչպիսիք են Ժան-Պիեռ Մելվիլը և Ռոբեր Բրեսոնը: Իսկ նրա «Անտանելի երեխաները» վեպի հիման վրա մեկ այլ «անիծյալ պոետ»՝ Բեռնարդո Բերտոլուչին նկարահանել է հանրահայտ «Երազողները» ֆիլմը ( ի դեպ, դեռևս փիլիսոփայության ֆակուլտետում սովորելու տարիներին Բերտոլուչին հրատարակել է իր «Գաղտնիքը փնտրելիս» բանաստեղծությունների ժողովածուն և արժանացել գրական մրցանակի)։
2․ Ինգմար Բերգման (1918-2007)
«Յոթերորդ կնիքը» (1957) , «Պերսոնա» (1966), «Աշնանային սոնատ» (1978)
Ինգմար Բերգմանը բոլորին ծանոթ է որպես մի ռեժիսոր, ում ֆիլմերում քննության են առնվում մարդկային էության, կյանքի իմաստի, հավատքի և այլ էքզիստենցիալ հարցերը, իսկ «շվեդական պեսիմիզմը» հասնում է իր գագաթնակետին։ Մեծ ռեժիսորը մասնագիտությամբ գրականագետ և արվեստաբան էր: Նա ավարտել է Ստոկհոլմի համալսարանի գրականագիտության և մշակույթի պատմության բաժինը, իսկ կինոյով սկսել է զբաղվել ավելի ուշ՝ գործունեության առաջին տարիները նվիրելով այլ հեղինակների սցենարների սրբագրմանը: Հետագայում, երբ Բերգմանն արդեն իր ֆիլմերն էր նկարահանում, գրեթե բոլոր սցենարներն անձամբ էր հեղինակում՝ ստեղծելով գլուխգործոցներ և բարձրացնելով այնպիսի հարցեր, որոնց պատասխանները մարդկությունը փնտրելու է մինչև իր վերջին շունչը: Խոսելով Բերգմանի գրական ժառանգության մասին՝ պետք է նշել, որ համալսարանական կրթությունը ռեժիսորն օգտագործել է նաև կյանքի վերջին տարիներին, երբ տպագրել է մի քանի ինքնակենսագրական ստեղծագործություններ, որոնք կինոսեր- ընթերցողների համար բացահայտում են զանազան հետաքրքիր մանրամասներ նրա հանրահայտ ֆիլմերի նկարահանումների, ինչպես նաև անձնական կյանքի վերաբերյալ:
3․ Պիեռ Պաոլո Պազոլինի (1922-1975)
«Ակատոնե» (1961), «Էդիպուս արքա» (1967), «Սալո, կամ Սոդոմի 120 օրը» (1975)
Գրող-ռեժիսորների շարքում առանձնահատուկ տեղ է գրավում Պիեռ Պաոլո Պազոլինին, ում անձին և հատկապես մահվանն առնչվող վարկածները, առասպելներն ու լեգենդները այնքան մեծաքանակ են, որ, թվում է, գերակշռում են նրա թողած մշակութային ժառանգության հանդեպ: Պազոլինին երկար ժամանակ աշխատել է իտալական ռադիոկայաններից մեկում՝ ղեկավարելով գրականության բաժինը, եղել է մի քանի ամսագրերի գլխավոր խմբագիր, տպագրել է բանաստեղծությունների մի շարք ժողովածուներ, որոնցից առաջինը հրատարակվել է այն ժամանակ, երբ նա դեռևս տասնինը տարեկան էր: Նա մեծ հետաքրքություն է ցուցաբերել նաև իտալական բարբառների և ժարգոնային խոսելաձևերի նկատմամբ, այդ «լեզվի» գործածությամբ վեպ է գրել, եղել է տարբեր սցենարների համահեղինակ՝ շարադրելով, մասնավորապես, սցենարների ժարգոնային հատվածները (օրինակ՝ Ֆելինիի «Կաբիրիայի գիշերները»): Պազոլինիի ֆիլմերից առաջինը՝ «Ակատոնեն» ևս նկարահանված է նրա համանուն վեպի հիման վրա: Անկախ կինոաշխարհում ձեռք բերած հաջողություններից՝ Պազոլինին շարունակել է գրել մինչև իր կյանքի ողբերգական ավարտը. նրա վերջին վավերագրական վեպը՝ «Նավթը» (ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության, իտալական ENI ազգային նավթագազային հիմնարկի և մաֆիայի համագործակցության մասին) անավարտ է մնացել հեղինակի մահվան հետևանքով, և, վարկածներից մեկի համաձայն, հենց այս ստեղծագործությունն է եղել Պազոլինիի սպանության պատճառը:
4․ Բերտրան Բլիե (1939)
«Վալս պարողները» (1973), «Պատրաստե՛ք ձեր թաշկինակները» (1977), «Սառը ուտեստներ» (1979)
Բերտրան Բլիեն՝ հանրահայտ դերասան Բեռնար Բլիեի որդին, 70-ականների ֆրանսիական կինեմատոգրաֆի ամենավառ ներկայացուցիչներից է: Նրա առաջին աշխատանքներից մեկը՝ «Վալս պարողները» միջազգային ճանաչում բերեց ոչ միայն Բլիեին, այլև սկիզբ դրեց այնպիսի դերասանների կարիերային, ինչպիսիք են Ժերար Դեպարդիեն և Իզաբել Յուպերը, իսկ «Պատրաստե՛ք ձեր թաշկինակները» ֆիլմը Բլիեին պարգևեց «Օսկար»: Այդուհանդերձ, Բլիեն պնդում է, որ իրեն ավելի շատ գրող է համարում, քան ռեժիսոր: Նա սիրում է ծխամորճ ծխել ու գրել և հենց իր գրական ստեղծագործություններից առաջինի հիման վրա էլ նկարահանել է «Վալս պարողները» ֆիլմը: Ռեժիսորի նույնիսկ այն ֆիլմերը, որոնց հիմքում իր սեփական ստեղծագործությունները չեն, միևնույն է՝ ողողված են ֆրանսիական հարուստ գրականության հերոսների նմանակներով, ինչը ևս մեկ անգամ վկայում է Բլիեի և գրականության ջերմ հարաբերությունների մասին:
5․ Դևիդ Քրոնենբերգ (1943)
«Ճանճը» (1986), «Մերկ նախաճաշ» (1991), «Ավտովթար» (1996)
Հրեական արմատներ ունեցող կանադացի ռեժիսորը հարցազրույցներից մեկի ժամանակ պատմել է, որ կինեմատոգրաֆում պատահաբար է հայտնվել, և ողջ կյանքում ցանկացել է իր հոր նման լինել գրող: «Իմ հիմնական զբաղմունքը միշտ եղել է գրականությունը, իսկ կինոն ես միշտ դիտարկել եմ որպես ժամանցի լավ միջոց», - ասում է «մեծն ու սարսափելի» Քրոնենբերգը: Հանդիսատեսին ապշեցնել սիրող ռեժիսորն այսքանով չի բավարարվում և արձանագրում է, որ գրականությունը որպես արվեստ միշտ ավելի կարևոր է համարել, քան կինոն: Նրա մոտեցումը որոշ չափով փոխվել է, երբ հանդիպել է Սալման Ռուշդիի հետ, ում գրական ձեռքբերումներին մեծ նշանակություն է տալիս: Քրոնենբերգի հարցին, թե արվեստի այդ երկու տեսակներից ո՞րն է ավելի կարևոր, հնդիկ գրողը պատասխանել է, որ ճիշտ հակառակն է կարծում և պատրաստ է շատ բան զոհաբերել՝ ֆիլմ նկարահանելու համար: Ի վերջո, երկու ստեղծագործողները հանգել են այն եզրակացության, որ գրականությունն ու կինոն միայն լրացնում են միմյանց, ու պետք չէ դրանք համեմատել: Ժամանակի ընթացքում ռեժիսորի խոհերը կինո-գրականություն փոխհարաբերությունների մասին որոշակի փոխակերպումների են ենթարկվել. Քրոնենբերգը պնդում է, որ իրական ռեժիսորը պետք է ինքը լինի իր ֆիլմի սցենարի հեղինակը, թեպետ այս գաղափարն էլ է փոխվել Ուիլյամ Ս. Բերոուզի և Սթիվեն Քինգի ստեղծագործությունների էկրանավորումից հետո: Քրոնենբերգն այժմ էլ շարունակում է ձգտել դեպի գրականությունը․ 2014թ-ին լույս է տեսել նրա առաջին վեպը՝ «Օգտագործվածը»:
6․ Մոhսեն Մախմալբաֆ (1957)
«Գաբեհ» (1996), «Անմեղության պահ» (1996), «Ղանդահար» (2001)
Իրանական գրականության և հատկապես պոեզիայի համաշխարհային նշանակության մասին բազմիցս է խոսվել, և այդ հարուստ մշակույթի արտացոլանքը կարելի է տեսնել ամենատարբեր դրսևորումներով, այդ թվում նաև՝ իրանական կինեմատոգրաֆում: Հետևաբար՝ զարմանալի չէ, որ իրանցի ռեժիսորների մի մասը զբաղվում է նաև գրականությամբ: Քանի որ Աբաս Քիարոսթամիի բանաստեղծություններն արդեն առիթ ունեցել ենք ներկայացնելու, այս ցանկում կանդրադառնանք միայն Մոհսեն Մախմալբաֆին: Վերջինիս գրական ժառանգությունը ևս բավականին հարուստ է և հագեցված է պատմվածքներով ու էսսեներով: Իրանում Մախմալբաֆին դասում են իսլամական հեղափոխությանը հաջորդած շրջանի լավագույն գրողների շարքը, իսկ այդ պատվին հեղինակը արժանացել է «Բյուրեղյա այգին» վեպի հրատարակությունից հետո: Ինչպես իր ֆիլմերում, այնպես էլ պատմվածքներում Մախմալբաֆը հատուկ տեղ է հատկացնում կանանց խնդիրներին, որտեղ գլխավոր դերում իրան-իրաքյան պատերազմում ամուսնուն կորցրած հերոսուհին է, ով ստիպված է միայնակ պայքարել կյանքի դժվարությունների դեմ: Ռեժիսորի էսսեները հիմնականում գրական թեմաների մասին են, իսկ մի քանիսը նվիրված են վաղամեռիկ մեծատաղանդ բանաստեղծուհի Ֆորուղ Ֆարոխզադին:
7․ Տակեշի Կիտանո (1947)
«Հրավառություն» (1997), «Կուկիջիրո» (1999), «Տիկնիկներ» (2002)
Մեր ցանկում ներկայացված բոլոր ստեղծագործողներն էլ աչքի են ընկել բազմակողմանի զարգացածությամբ, սակայն գործունեության այնպիսի լայն շրջանակ, ինչպիսին Տակեշի Կիտանոյինն է, հազվադեպ է պատահում: Թեև կինոսերները Կիտանոյին ճանաչում են որպես ռեժիսորի, նա իր կյանքի տարբեր փուլերում ունեցել է տարբեր մասնագիտություններ: Եթե թվարկենք միայն արվեստի ոլորտին առնչվող գործունեությունը, ապա չենք կարող չնշել, որ Կիտանոն դերասան է, ռեժիսոր, հաղորդավար, նկարիչ, գրող, դիզայներ, մի քանի տարի զբաղվել է դոփապարով, ելույթ է ունեցել գիշերային ակումբներում՝ Two Beat դուետի կազմում, մասնակցել է համակարգչային խաղերի ստեղծման աշխատանքների, իսկ բնական գիտություններից այսօր էլ հետաքրքրվում է մաթեմատիկայով և անգամ հեռուստահաղորդումներն օգտագործում է մաթեմատիկայի ժողովրդականացման համար: Բացի ֆիլմերից՝ իր բոլոր ստեղծագործությունները Կիտանոն հասարակությանն է ներկայացնում «Բիթ Տակեշի» մականունով։ Անդրադառնալով գրական գործունեությանը՝ պետք է նշել, որ ճապոնացի ռեժիսորը հեղինակել է բանաստեղծությունների և կինոքննադատությունների ավելի քան հիսուն գիրք, ինչպես նաև գրել է մի շարք վեպեր, որոնք հիմք են ծառայել ժամանակակից տարբեր ֆիլմերի սցենարների համար։
Սոնա Կարապողոսյան
COMMENTS