«Չկա ավելի սարսափելի երևույթ, քան փակ դուռը»։ Ալֆրեդ Հիչքոկ
Ալֆրեդ Հիչքոկ. սասփենսի անկրկնելի արքան (մաս առաջին)
Ալֆրեդ Հիչքոկ. սասփենսի անկրկնելի արքան (մաս երկրորդ)
1945թ-ին էկրան է բարձրանում «Կախարդվածը» ֆիլմը, որտեղ իր մասնակցությունն էր ունեցել Սալվադոր Դալին։ Սցենարը մշակվել էր Հիլարի Սենտ Ջորջ Սանդերսի «Բժիշկ Էդվարդսի տունը» վեպի հիման վրա։ Այստեղ նկատում ենք նաև բժիշկ Ալեքսանդր Բրյուլովին, ում դերը խաղացել էր ռուսական թատրոնի դերասան, «Դերասանի տեխնիկայի մասին» գրքի հեղինակ Միխայիլ Չեխովը։ Ֆիլմը հովանավորում է Selznick International Pictures ընկերությունը։ Ֆիլմը պատմում է մի մարդու մասին, ով, սպանության ականատես դառնալով, վախից ձեռք էր բերել ամնեզիայի նշաններ (Գրեգորի Պեկ)։ Հոգեբուժարանի շենքերից մեկում մի նոր բժիշկ է հայտնվում, ով իրեն անվանում է գլխավոր խորհրդատու Էնթոնի Էդվարդս․ սա ամնեզիայով հիվանդ երիտասարդն էր՝ Ջոն Բալանթայն իրական անունով, և նա տեսել էր բժիշկ Էդվարդսի սպանությունը։ Նա կասկած է առաջացնում բժիշկների շրջանում, որոնցից միայն մեկն է օգնություն ցուցաբերում հիվանդին։ Բալանթայնը վախենում էր հորիզոնական և ուղղահայաց գծերից (հիշենք Հիչքոկի վախը, որը բանտում էր ձեռք բերել), իսկ թե ինչո՞ւ էր վախենում՝ դա պարզ է դառնում երազի միջոցով։ Բժիշկ Կոնստանս Պիտերսենը (Ինգրիդ Բերգման) որոշում է նրան տանել իր ուսուցիչ Ալեքսանդր Բրյուլովի մոտ (Միխայիլ Չեխով), ով զբաղվում էր հոգեբանական և նյարդային ցնցումներ տարած հիվանդներով։ Ջոն Բալանթայնը պատմում է իր երազը, որի ձևավորումն իրեն բնորոշ յուրօրինակ ոճով իրականացրել էր մեծ նկարիչ Սալվադոր Դալին։
Հիչքոկն ու Ռոս Բաղդասարյանը |
Պիտերսենն ու Բալանթայնը որոշում են գտնել բժիշկ Էդվարդսին սպանողին։ Ֆիլմի ավարտին Բալանթայնին ձերբակալում են, իսկ Պիտերսենը գտնում է մարդասպանին․ դա հոգեբուժարանի բժիշկներից մեկն էր, ով Էդվարդսից հետո պետք է ղեկավարեր հիմնարկը, իսկ Բալանթայնը տեսել էր, թե ինչպես է նա բլրակից հրել բժիշկ Էդվարդսին՝ դահուկ քշելու ժամանակ։ Ֆիլմը մեծ հաջողություն է ունենում ամերիկյան կինովարձույթում, իսկ Հիչքոկը, նկարահանելով «Վատ համբավ» (1946թ), «Պարան» (1948թ) և այլ ֆիլմերը, տասը տարի անց էկրան է բարձրացնում իր ամենաճանաչված ֆիլմերից մեկը՝ «Պատուհան դեպի բակ» թրիլերը, որտեղ խաղում են գերաստղեր Ջեյմս Ստյուարտը, Գրեյս Քելլին և Ռեյմոնդ Բյորը (վերջինիս ճանաչում ենք «Պերի Մեյսոն» դետեկտիվից)։
Հիչքոկն ու Ջեյմս Ստյուարտը |
Այս ֆիլմում ամենագրավիչը, թերևս, Հիչքոկի մոտեցումն է հերոսների պատմությունների հանդեպ։ Հերոսներից ամեն մեկն ունի իր պատմությունը, ավելի ճիշտ՝ ամեն մի պատուհան ունի իր պատմությունը, որի գլխավոր ականատեսն է։ Գեղարվեստական փայլուն մոտեցում է։ Ինչևէ, Ջեֆրիսը, ով տապից ու հոգնածությունից քնել էր, արթնանում է աղաղակներից և, արագորեն վերցնելով հեռադիտակը, նկատում է, որ մարդասպանն ու նրա կինը թունդ վեճի մեջ են։ Ապա մարդասպանը, դուռը փակելով, ինչ-որ տեղ է զանգահարում, և նրա դեմքին նկատվում է մեղմություն ու հանգստություն։ Կինը դուրս է գալիս անկողնուց և, լսելով այդ հեռախոսազրույցը, ավելի բարձր է սկսում բղավել, նրանք վիճում են, ապա Թորվալդը մի քանի վայրկյանով լքում է տունը։ Ջեֆրիսը ամեն ինչ հասկանում է. Թորվալդը սիրուհի ունի, իսկ կինը նրան խանգարողն է։ Թորվալդը հեռացել էր, իսկ ներքևի պատուհանից երևում էր «միսս միայնակության» կերպարանքը․ նա հագնվում է և դուրս է գալիս։ Բակը լռում է։ Այդ ընթացքում գալիս է Ջեֆրիսի օգնականը և սպասուհին՝ Ստելլան (Թելմա Ռիթեր)։ Ջեֆրիսը ամեն ինչ պատմում է նրան, իսկ նա, նույն եզրակացությանը հանգելով, խորհուրդ է տալիս այդ իրավիճակում հանգստություն պահպանել։ Ապա հայտնվում է Լիզա Ֆրեմոնը՝ Ջեֆրիսի ընկերուհին, ով, հավատալով նրա պատմությանը, մի գիշեր է անցկացնում նրա տանը։ Հենց այդ ժամանակ է կատարվում ամենասարսափելին։
Հիչքոկը՝ դստեր պսակադրության ժամանակ |
Բայց Թորվալդը ևս մեկ ապացույց է ի հայտ բերում։ Լոգասենյակը մաքրելուց հետո նա գնում է ննջասենյակ և կնոջ պայուսակից հանելով բազմաթիվ ադամանդյա իրեր, այդ թվում՝ ամուսնական մատանին, սկսում է հեռախոսով զրուցել՝ մատանին ձեռքում պտտեցնելով․ երևի սիրուհու հետ է խոսում։ Լիզան մի նոր առաջարկ է անում․ հարկավոր է մատանին վերցնել՝ ոստիկանությանը փաստեր ներկայացնելու համար։ Ջեֆրիսն ընդդիմանում է և, հիշելով բակի պարտեզը, ցույց է տալիս մի լուսանկար, որտեղ կենտրոնի վարդագույն ծաղիկը հավասար էր մյուս ծաղիկներին, իսկ հիմա, երբ իրենք նայում են պարտեզին, այդ նույն ծաղիկը դուրս է ցցված ընդհանուր շարքից (կնոջ դիակը այնտեղ էր թաղված)։ Ավելի հարմար կլիներ փորել և գտնել դիակը, հետո միայն զանգահարել ոստիկանություն։ Փորձը չի հաջողվում․ հողի տակ կա՛մ դիակ չկար, կա՛մ էլ շատ խորն էր թաղված, այնպես որ՝ գտնել հնարավոր չէր (Թորվալդը հենց այդ պատճառով էլ սպանել էր դիակի հոտն առած ու հողը փորող շնիկին)։ Հետաքրքրասեր ու արդարամիտ Լիզան որոշում է հրշեջ սանդուղքով թափանցել Թորվալդի բնակարան։ Ջեֆրիսը տագնապահար է․ նրան ու Ստելլային ոչինչ չի մնում անելու, քան հետևել վտանգի առաջ կանգնած Լիզային։ Հիչքոկը սասփենսը վարպետորեն օգտագործել է նաև այս տեսարանում։
Հիչքոկը և Դանի Ռոբենը |
Գլուխ երրորդ
(«Մարդիկ այնքան տարօրինակ են»)
1
Տրյուֆոյի հետ զրույցներից մեկում Հիչքոկը այսպիսի կարծիք է հայտնում․ «Ավարտված ֆիլմն իրենից ոչ մի հետաքրքրություն չի ներկայացնում»։ Այս միտքն ընդգծում է նրա ֆիլմերի բացառիկությունը։ «Թռչուններ» ֆիլմում, օրինակ, հերոսները դուրս են գալիս տնից՝ տեսնելով հազարավոր թռչուններ՝ ճայեր, ագռավներ, ապա գնում են դեպի մեքենան՝ դանդաղ ու զգուշավոր։ Եվ ահա ֆիլմը ավարտվում է․․․ Իսկ ի՞նչ է լինելու հետո, արդյոք ճայերը կհարձակվե՞ն՝ այդպես էլ մնում է գաղտնիք, ավելի ճիշտ՝ մնում է ֆիլմի ետևում։ Հանդիսատեսը ֆիլմի ավարտից հետո երկար մտորում է (իսկական կինոյի գաղտնիքներից մեկը)՝ փորձելով նորից ու նորից վերծանել վերջին կադրը։ Հենց սա է հիչքոկյան ֆիլմերի բացառիկության վկայությունը։ 1950-ականներին Հիչքոկը հայտնվում է ճգնաժամային հոգեվիճակում, որը նրան ստիպում է մտորել նոր մտահղացումների ու նոր սցենարների մասին։ Սակայն նոր մտահղացումներ չկային, սցենարներ՝ նույնպես, գիրությունն էլ իր հերթին էր ստիպում անընդհատ պառկել ու քնել։
Հիչքոկը կնոջ հետ |
1957թ-ին Հիչքոկը սկսեց նկարահանել «Գլխապտույտ» ֆիլմը, որի սցենարը գրել էր Սեմուել Թեյլորը՝ Բուալոյի և Նարսեժակի «Մեռյալների աշխարհից» վեպի հիման վրա։ Հիչքոկը սյուժեից վերացրեց ռոմանտիկ երանգները՝ պատմությունը դարձնելով ավելի ռեալիստական։ Սցենարի մշակման աշխատանքների ժամանակ նա առողջական խնդիրների պատճառով տեղափոխվեց Cedars of Lebanon հիվանդանոց՝ ստամոքսի խոց ախտորոշմամբ։ Հենց որ նա ի վիճակի եղավ ոտքի կանգնելու, իսկույն վերադարձավ նկարահանումներին։ Ընտրվեցին դերասանները․ գլխավոր հերոսի՝ դետեկտիվ Ջոն Սքոթի Ֆերգյուսոնի դերում հանդես էր գալու Ջեյմս Ստյուարտը (ում կարելի է հիչքոկյան դերասան համարել), իսկ արտասովոր հերոսուհու՝ Մադլեն Էլսթերի (և Ջուդի Բարթոնի) դերում՝ Կիմ Նովակը։ Վերջինս, Հոլիվուդում արդեն ճանաչում ձեռք բերած դերասանուհի լինելով, Հիչքոկի մոտ եկավ սեփական ձևավորված սկզբունքներով, որոնք ռեժիսորին դուր չէին գալիս։ Հիչքոկը արվեստին առնչվող երկար խոսակցությունների միջոցով սկսեց իր հոգեբանական «գրոհները»։ Ֆիլմի պրոդյուսեր Հերբերտ Քոուլմանի խոսքերով՝ «նա ստիպեց, որ Նովակը ենթարկվի իրեն, ինչպես փոքրիկ, չարաճճի երեխան կենթարկվեր մորը»։ Այսպիսով, ամեն ինչ պատրաստ էր, և նկարահանումները մեկնարկեցին։
Հիչքոկի ընտանիքը |
Եվ ահա, ինչպես ասում էր Հիչքոկը՝ դիտելով այդ կադրը․ «Պատմությունը նոր է սկսվում»։ Ջոնին իր ապրած խոր ցնցման պատճառով հայտնվում է հիվանդանոցում, նա իրեն մեղավոր է զգում, որ չի կարողացել փրկել աղջկան։ Հիվանդանոցից դուրս գալով՝ նա այցելում է այն բոլոր վայրերը, որտեղ նախկինում հետևել էր Մադլենին, նա ամենուր փնտրում է այդ կնոջը և օրերից մի օր պատահաբար հանդիպում է Ջուդի Բարթոնին, ով արտաքուստ շատ նման էր Մադլենին, սակայն սովորական վաճառողուհի էր խանութում՝ բոլորովին այլ բնավորության ու կենսակերպի տեր։ Ջոնին ստիպում է, որ Ջուդին հագնվի ճիշտ այնպես, ինչպես Մադլենն էր հագնվում։ Գևին Էլսթերի կազմակերպած հրեշավոր ինտրիգը բացահայտվում է այն ժամանակ, երբ Ջուդին մի երեկո որոշում է կրել այն հին ու թանկարժեք վզնոցը, որը Ջոնին տեսել էր Մադլենի նախատատի՝ Կառլոտա Վալդեսի դիմանկարում։ Ջոնին հասկանում է, որ Ջուդին նույն Մադլենն է, և նա խելագարված կնոջ դերն է կատարել Էլսթերի պատվերով, քանի որ Էլսթերը նպատակ ուներ ազատվել իր կնոջից, իսկ Ջոնին հարմար վկա էր արդեն իսկ սպանված Մադլենի սպանությունը որպես ինքնասպանություն ներկայացնելու համար։ Նա վախենում էր բարձրութունից և չէր կարող բարձրանալ զանգակատան տանիք, որտեղից Էլսթերը Ջուդիի աչքի առաջ ցած էր նետել Մադլենի անշնչացած մարմինը։
Ջոնին, մտովի վերականգնելով ոչ վաղ անցյալում տեղի ունեցած իրադարձությունները, Ջուդիին ուժով տանում է զանգակատան տանիք, որպեսզի վերջապես ազատվի իր վախերից և մեղավորության զգացումից, ինչն էլ նրան հաջողվում է։ Բայց հաջողվում է շատ թանկ գնով, որովհետև Ջուդին կրկնում է սպանված Մադլենի ճակատագիրը․ նա անզգուշաբար ցած է ընկնում այդ նույն տանիքից։ Ֆիլմի երաժշտության հեղինակը Բեռնարդ Հերմանն էր, ով շարունակաբար աշխատել է Հիչքոկի հետ։
2
Գրեգորի Պեկը համբուրվում է, Հիչքոկը՝ սպասում |
Հայտնի է, որ գլխավոր հերոս Նորման Բեյթսի դերակատար Էնթոնի Փերքինսը, հրավիրվելով նկարահանման տաղավար, դեռ ներս չմտած՝ լսում է լարային գործիքների կատարմամբ հնչող սարսափազդու երաժշտություն, ինչն էլ նրան ստիպում է բղավել․ «Հի՛չ, որտե՞ղ եք»։ Այնուհետև նա նկատում է Հիչքոկին ու կոմպոզիտոր Բեռնարդ Հերմանին, ովքեր քարացած ունկնդրում էին այդ սարսափը։ Հիչքոկը շրջվում է Փերքինսի կողմը և հանգիստ ասում․ «Այս երաժշտության ներքո դու կսպանես նրան»։
Գոյություն ունի «Պսիխոյին» նվիրված 6 ժամանոց վավերագրական ֆիլմ, որտեղ Հիչքոկը էքսկուրս է անցկացնում նկարահանման տաղավարում՝ պատմելով ընթացող աշխատանքի վերաբերյալ։ Ուրախ երաժշտության հնչյունների ուղեկցությամբ նա մտնում է ֆիլմում ներառված վայրերը, խոսում է Բեյթսի տան, հյուրանոցի, նրա գաղտնիքների, տարբեր իրերի նշանակության մասին՝ իր պատմությունը սկսելով «բարև, իմ անունն է Ալֆրեդ Հիչքոկ» անփոփոխ ու հանրահայտ բառերով։ Նորման Բեյթսի տան ընտրության համար նախատիպ էր դարձել ամերիկացի նշանավոր նկարիչ Էդվարդ Հոփերի «Տունը երկաթգծի մոտ» կտավը, որով ոգեշնչված՝ Հիչքոկը գտնում է իրական մի տուն Նյու Յորք նահանգի Հավեսթրոու քաղաքում։ Վեպի ավարտը համարելով երկարաշունչ ու անհետաքրքիր՝ Հիչքոկը փորձում է ստեղծել ավելի խորհրդավոր ու գրավիչ տարբերակ, ընդ որում՝ մինչև նկարահանումների ավարտը գաղտնի է պահում մանրամասները։ Հեռուստատեսային գունային գամման հայտնաբերվել էր դեռևս 1950-ականներին, իսկ «Պսիխոն» նկարահանվել է 1960թ-ին, սակայն քանի որ ֆիլմում արյունալի տեսարանները բավականին շատ էին (հատկապես լոգարանի տեսարանը), Հիչքոկը որոշում է չկիրառել գույներ և հանդիսատեսին հեռու պահել դեպրեսիա առաջացնող կարմիրից՝ նկարահանելով սև-սպիտակ ֆիլմ։ Արյան փոխարեն ֆիլմում օգտագործվում է շոկոլադե օշարակ։ Ինչ վերաբերում է ֆիլմի երաժշտությանը, ապա Բեռնարդ Հերմանի աշխատանքն այնքան է դուր գալիս Հիչքոկին, որ նա կրկնապատկում է կոմպոզիտորի հոնորարը։
Հիչքոկը և Ջուլի Էնդրյուսը |
Մերիոնը սպանվում է ցնցուղի տակ լոգանք ընդունելիս, և սա կինեմատոգրաֆի ամենանշանավոր կադրերից է․ հայտնվում է կանացի հագուստով Նորմանը, ում դեմքը չի երևում, և դանակով բազմաթիվ հարվածներ է հասցնում աղջկան։ Սպանությունից հետո Բեյթսը խնամքով վերացնում է բոլոր հետքերը, և Մերիոնի մեքենան, որի մեջ նրա դիակն էր, իրերը և գողացված գումարը (Նորմանը մինչև վերջ էլ չի իմանում, որ ծալված թերթի ներսում գումար է թաքցված), խորտակում է ճահճում։ Մասնավոր խուզարկու Միլթոն Արբոգաստը գողացված գումարի հետքերով փնտրում է Մերիոնին։ Սկսում են փնտրել նաև աղջկա սիրեկանը և քույրը։ Հետքերը խուզարկուին հասցնում են Բեյթսի մոթել։ Բեյթսը սկզբում հերքում է, բայց հետո ընդունում է, որ Մերիոնը գիշերել է իր մոթելում, իսկ հաջորդ առավոտ, իբր, մեկնել է։ Խուզարկուն կասկածում է, և կրկին կերպարանափոխված Նորմանը սպանում է նրան։ Հետաքննությունը շարունակում են Մերիոնի քույր Լայլան և սիրեկանը՝ Սեմը։ Գտնելով Մերիոնի ձեռքով գրված թղթի կտորը՝ Լայլան մուտք է գործում Նորմանի տուն, տեսնում է մոր կմախքը և բացահայտում գաղտնիքը։ Ոչ պակաս հայտնի է ձերբակալված Նորմանի մասնակցությամբ տեսարանը, երբ նա միայնակ նստած է բանտախցում և մտովի խոսում է մոր ձայնով, իսկ ձայնը մեղադրում է նրան բոլոր հանցագործությունների համար։ Ֆիլմն ավարտվում է Մերիոնի՝ ճահճից դուրս բերվող մեքենայի տեսարանով։ Ֆիլմը չորս անվանակարգում ներկայացվել է «Օսկարի»։
Հիչքոկը և Մառլեն Դիտրիխը |
1976թ-ին էկրան է բարձրանում Հիչքոկի վերջին ֆիլմը՝ «Ընտանեկան դավադրությունը»։ Կյանքի վերջին տարիներին ռեժիսորը, առողջության վատթարացման պատճառով, ստիպված էր հաճախակի պահպանել անկողնային ռեժիմ։ 1980թ-ին, 80 տարեկան հասակում, Հիչքոկը վախճանվում է Լոս Անջելեսում գտնվող իր տանը։ «Ես զգում եմ, որ լույսը մարում է․ վերջապես կկարողանամ հանգստանալ և մի կուշտ քնել»,- ասում է նա՝ ընդմիշտ լքելով կյանքն ու կինեմատոգրաֆը։
Հասմիկ Կարապետյան
COMMENTS